Aw Jenny..!

Amah chu tleirâwl kum 19 mi vêl niin a taksa insiam mêk, insiam hlawhtling hlim a ni a, a ṭhatna ai maha a taimâkna leh a mizia duhawmnaten min hneha min hnêm hi amah hrechiang apiang chuan mak min ti hauh lo vang.

A hâng lo va, a ngo hluak lo; a ngo sen chak mai a, damdawi hming hriat a nei mang lo chu a hrisêlzia nemnghettu a ni a, chu chu a taksain a nemnghet a ni. A thau lutuk lo va, mahse, cher lam ai chuan thau lam hret zâwk mah a ni a, amah chuan thau a inti hle thung.

Meng zim san mai a ni a, engtik lai pawha nui reng mai chî niin a nuih reng vânga awm ta nge tih chu hriat loh, a biang vei lamah hmangaihna chhûn luhna atana ṭha fahranin biangsum a khuar kak a, chu chu a duh emaw, duh lo emaw, amah ka hmuh apianga ka hmuh hmaih theih loh leh hmuh loh theih loh a ni.
 

He'ng a pianhmanga ai maha min hneh zâwktu chu a mize duhawm tak kha a ni. A taima êm êm a, ina a awm ve pawhin mawng a hûng hman meuh lo. A ṭawng duh a, chu chuan nêlawm takah a siam a ni. Tu pawh ṭhian anga a kâwm thei leh ṭhian kawm a thiam lutuk hi tûn thlenga pawi ka tih ber a ni. Amah chu Jenny a ni.

A û nen khawi lai emaw thiltihna hmun pakhata inhriain kan inkâwm chho va, an inahte kal zauh zauhvin chuta ṭanga inhria kan ni nghe nghe a. Chu'ng hunah chuan û angin nge min ena ṭhian angin tih pawh hre hrang thei lo khawpin kei, tlangvâl ṭhankin zet tawh hi min lo dawngsawng thiam zu nia! Chu tak chu a ni a hnua min tinaa he article rawn piantîrtu ni tâ chu.

College kal a châkzia te, kan college-a a rawn luh ngei tur thu te min hrilh ṭhîn a, chuta ka lo biakṭhat duh loh a hlauh thu pawh min hrilh bâng lo. Kei pawhin chu hun ka nghahhlelhzia te ka theih ang tâwkin ka hrilh ve a; a ni, ka nghâkhlel tak zet. A bula awm ka thlâkhlelh avâng ringawt pawhin chu chu thleng thuai thuai se ka ti a, pâwl sawmpahnih a pass ṭum pawha a pain hmun danga luhtîr a tum thu min hrilh pawhin a pa hnênah kan college-a luhtîr hrâm tura tiin, kan college nawmzia leh lecturer leh zirlaite inpawhna ṭhatzia te chu ka theih ang tâwkin ka hrilh ta rèng a ni. Kan college chu Gov't Aizawl College a ni.

Chutianga inhmua inkâwm ngeih tâ chu ka ngaina chho ta tial tial a, min ngaina ve em tih erawh ka hre chiah lo. A hnu deuhvah phei chuan ngainatna mai ni lovin hmangaihna a lo piang chhuak ta a, vâl hi ka buai ta! Tûnlai khawvêl thiamna lo sáng chho zêl hi a hmang ṭangkai thiam tân chuan a ṭangkai nangiang a. Chu chu theihtâwpa hman ṭangkai ka tum ve a.

Thingtlânga awm ka nih avângin Krismas chu kan khuaah ka hmang ṭhîn. Amah nena kan inhriat kum pawh hian kan khuaah Krismas hmang tura haw ka tum a ni. Ka haw dâwnah ka tlawh a, chutah chuan ama phiar ngat, muffler (ngawnga veh chî puan lum) min pe nghe nghe a. Kei pawhin a tân liau liauva ka lei, hmeichhe incheina dahna, a bawm love sign-a insiam kual raih ka pe ve bawk a, keima tâwkin ka hlim a ni.

Ka thinlung hmun kil khatmah âwl awm lova a luahkhah vek avângin bei nge sei rûn dung tiin Krismas hmanga kan khuaa ka awm laiin beiseina sáng tak nen ka hmangaih thu chu phone-in ka hrilh ta râwt mai a. Chuta min chhânna chu pângngai ka ti - “Ngaihzâwng neih ka la duh lo,” a ti. A duh emaw, duh lo emaw, keiman ka duh miau si a! Chuta ṭang chuan ka hmangaih thu chu ka hrilh chàmchí a. A hlawhtling lêm hlei lo va! Chuti chung pawhin ṭhian angin ṭha takin kan inkâwm reng tho va.

Hmangaih biahthu ka hlan vânga a hlim sawt leh a nunkhaw hman a nawm thut ka ring lo va, ka beisei pha hek lo. Kei erawh chu ka rilru a tilài a, a chânga hrehawma awma hlimna min petu a ni a, hei hi nuam ka tih lai ber a ni ta.

Zan khat chu a ngai têin ka phone leh a, chutah pawh chuan chhânna ngai bâk ka dawng lo. Ngaihzâwng a neih leh neih loh ka zawh lahin a neih loh thuin min chhâng bawk si a. A rilru tak hriat ka duh avâng a rilru dik tak min hrilh turin ka ngên a. Chutah chu min hmangaih loh thu min hrilh ta..

“Tlang takin ka hrilh mai ang che. Ka hmangaih thei lo che a ni..”

Chuta min chhânna chuan min va dêng na tehrèng êm! Ka mittui a parawl kuang a, ka ṭawng chhunzawm thei lawk lo va. Chutah chuan ka la tâwp mai lo va, kum thum kum li, kum nga thleng pawha ka nghah theih tur thu ka hrilh ṭâwk ṭâwk a. Ka va han hmangaih tehrèng êm aw..

Chuta ṭang chuan an inah pawh ka kal khât ta raih a, kan inhmuh pawhin a hma ang thovin min biain min kâwm reng mah se, keimah zâwk hi ka rilru a nat zêl avângin ka be tam duh lo va. A hnuah phei chuan an ina kal ka serh ta hial emaw tih mai turin ka reh ta vang vang a.

Kum khat a liam ta..

Nikhat chu message a rawn thleng a, phone number a thlâk thu chu a number thara min hrilhna a ni reng mai a. Kan inkâwm zui hlek a. Pune-a thil zira a awm thu min hrilh ta a. A hmaa ka suangtuah ang kha a thleng lo chiang hle. Kan college-ah a lo lût lo tih ka hre dím diam tawh a, chuta chhapah Mizoramah a la awm lo zui. A lo haw hun tur ka zawh lahin a thil zir a zawh hmaa a lo haw a rin loh thu min hrilh a. Chu chen chen a hmêl hmuh loh chu ka zuam lo kher mai.

A mak a ni. Hmangaih takte hi hnartu an nih pawhin an hmêl tal hi chu kan ngaihlu a, kan thlahlel ngawih ngawih tho a ni. Hmangaih ve lotu chu huat hlur awm tak a nih laiin a ni teuh si lo, hmangaihte hmêl han hmuh hi chuan huatna tam tak kârah hlimna tê chu a lo awm ve ṭhîn zu nia!

Chuta ṭang chuan message-in kan inkâwm chho ta zauh zauh a. Keimahah amah beiseina a tlêm ta hle a, mahse, amah hmangaihna chuan beiseina nei lo thei lovin min siam miau si a le.. Sawi tama hlawhtlin mai theih chu ni sela chuan ka va hlawhtling dâwn chiang tak êm!

Kum hnih a liam ta..

He kum hnih chhûngin mi pângngai ni ve ta nafam chu ngaihzâwng ka nei ve nual hman a. Lerh erawh ka inti lo! Hmangaih loh ngaihzâwng ka nei ngai hauh si lo va. Chu'ngte chu han hmangaih dâwn viau chuan min tlânsan leh ṭhîn a, hei hi a ni mak ka tih chu. Hmangaihte kan ûm mêk laia hmangaihtu kan tlânsan dâwr dâwr tho si hi. Min hmangaiha min lo duh ngawih ngawihtu chu ka tawng tho va, mahse, ka hmangaih hauh si lo. Hmangaih lo mah ila, ka dinhmuna ding an ni tih erawh ka hriatpui chiang teh e.

Hmangaih tam tak a neih theih tih ka pawm a, hmangaih ber erawh pakhat bâk a awm thei lo tih pawh ka pawm. Mahse, Jenny-i'n min hmangaih thei lo chu ka pawm thei ngang lo a ni.

Zankhat chu message-in kan inkâwm leh a (Hmun danga a awm hnuin kan inbe ngai ta lo). Chutah chuan hmangaihna lam thu sawi kai dâwn chuan a message hi a tawi tak mai ṭhîn a, a chhan ka hrechiang khawp mai. Min la hmangaih ta chuang lo tih chu.

Ngaihzâwng dang han nei lâwp lâwp ṭhîn mah ila, amah anga hmangaih theih tumah ka neih theih loh avângin amah chu ka hmangaih ber a ni tih ka chiang a. Min hmangaih lotu chunga rilru ka pêk angin min hmangaihtu chungah erawh rilru ka pe tlat thei lo hi eng nge a chhan erawh ka chiang lo. Hei hian hmangaihtu tâna hmangaihte an hlutzia a tilang chiang hle âwm e.

Kum thum a liam ta..

A hma angin message kan la inthawn zauh zauh a. Chutah chuan hmangaihna hi mak ka tihzia te, hmangaihtu kalsana hmangaihte kan ûm zui chawn chawn ṭhîn chu mak ka tih thu pawh ka theih leh thiam ang tâwkin ka hrilh bawk a. Chu'ng hunah chuan, “Ka hrethiam bîk lo,” tih chiah hi chhânna ka dawn ṭhin a ni. Min la hmangaih ta chuang lo.

Chutih hunah chuan a hma ang bawkin beidawnna thinlung chuan lungngaihna leh hrehawmna a rawn thlen a, ka thinlung chu hmangaihna zûnzámin a rawn bawh nghâl ṭiam ṭiam ṭhîn. Chutah chuan beiseina tlêm nen khumah ka tlu leh hnawk ṭhîn a ni.

Hmangaih nei thei tura mihringte duan kan ni hi buaithlâk leh hrehawm tih châng ka nei ṭhîn. Hmangaih tawn chuan hlim zâwk âwm tak kan nih laiin, hlimna aiin hrehawmna kan tawng tam zâwk zu nia! A châng chuan hmangaihna avânga nun hlimna tak tak neia temtu chu mi tlêmtê an nih ka ring hial ṭhîn a ni.

Kum thum kal tâa a Krismas present min pêk chu ka kawl ṭha khiau va, tumah khawih leh hman ka phal ngai lo. Khua a vawt emaw, nipui lai a ni emaw, amah min hriatchhuahtîrtu chu hlut takin ka vêt ṭhîn. Chu a muffler senno (pink) min pêkah chuan a tharin a hmêl ka hmu ṭhîn a, chu ngawt pawh chuan a hlutna a belhchhah a ni.

Kum li a liam ta..

Ka thinlungah mei angin a nung reng a, beiseina êng pawh engthilmahin a tihlum thei hek lo.

Mi pângngai tân chuan beidawnna hun a tling ve ta..!

A thil zir a la zawh loh vângin Pune-ah a la awm reng a. Zankhat chu message ka thawn leh a. Pasal a neih huna min hrilh hrâm tur leh chu chu phu ka intih ve thu chu. Chutah chuan pasal a la neih mai loh tur thu leh hmu zo ni sela, engmah a zir tawh loh thu min hrilh a. Zawnpui tura min tihna thu pawh ka dawng tak e. 

Chu mai ni lovin, a pasal neih ni-ah chuan nupui fanaute nena ka kal duah a rin thute min la hrilh tâk deuh deuh va. A beidawnthlâk vawng vawng teh e maw! Amah nena chutianga awm chu ka duhthusàm ber a nih tehlul nen. A hmangaihna thu ka dawng chatuan tawh dâwn lo a ni ta ber mai.

Pasal a neih hma chu nupui neih ka tum loh thu ka hrilh tâk kha.

Hmangaihna avânga hlim taka awmte ka awt a, hmangaih tel lêm lova hlim taka nula leh tlangvâl kut insuih riala lêng dûn ka hmuhin hmangaihna nena a hlut turzia ka hrechhuak nawn awn awn ṭhîn. Hmangaihna tel lo hlimna ka la hre ngai lo va, hlimna tel lo hmangaihna erawh ka hrechiang ta hle mai.

Ka tâna Khuanu ruat chu ni sela, hetiang ang harsatna ka tâwk hauh lo vang. Mahse, Khuanu ruat ni lo tura han puhthlûk mai chu kawṭhalo chunga inkhâwm tluk zetin harsa ka ti a; lungawi taka hmangaihtu ṭâng belh mai loh chu tih tur dang ka nei tawh lo tih hre mah ila, keimaha keimah hian pawm harsa a ti ém a ni.

Kum nga a liam ta...

Nikhat chu a phone number hmasa zâwk aṭangin message ni lo phone call ka dawng teh tlat a. Phûr zeta ka han lâk chuan...

“...Thla thar ni 26-ah pasal ka nei dâwn a, i lo tel loh chuan...”

Ka ‘aw’ tain ka hria.

Mak ka ti lo va, ka dem lo bawk. Mak ka inti a, ka indem thung. Mi pasal neih dâwn avânga lo phili chiam mai chu a mak rêng a. Mahse, amah ka hmangaihzia hretu leh a taka lo tawngtu an awm a nih chuan anni mak tih erawh ka hlawh hauh lo vang le.

Jenny-i vânga ka hlimna chu Jenny-i vânga lungngaihnain a rawn thlen ta reng mai. Jenny-i vânga Jenny-i ka beiseina chu Jenny-i vânga Jenny-i laka beidawnna chuan a rawn thlâk ta a ni.

Ka theih leh neih ang tâwka nalhin ka inthuam a, bâwm chhûngah present dang leh a Krismas dâwn muffler min present tawha chu ka thun tel a. Biak In lam ka pan ta chhat chhat a.

Monu inthuamna mawi tak hmuh hmaihin moneitu vânneihzia ka chhût neuh neuh a. Kum nga lai beiseina nena ka nghah tithlâwntu chu ka hmu bawk a. Keimah avângin amahah hlim lohna a neih ka ring lo va, a hmêlah a lang chhuak hek lo.

An inneih thutiam chu zawi hle mah se, ka bengah ṭêk tla ri tluk zetin a ring a, zungbun an inbuntîr rual rualin Jenny-i ka beiseina zawng zawng chu a tâwp a, ka duhthusàm zawng zawngte nen romei angin a zâmral ta a ni.

Hmangaihtu leh hmangaihte inneihna ni chu a ropui a, a mawi a, lawmpuina leh duhsakna hlan nawn awn awn tlaka ni duhawm hmang thei an nih laiin hmangaihtu dang tân erawh ni râpthlâk a ni si a.

Ka present bâwm ken chu ka dah a, “Kei aia hmangaihtu i tawng a ni mai thei; mahse, nang aia hmangaih ka tawng tawh dâwn si lo..” tiin ka phun sap a.

Ramngaw leh nungcha humhalh

India ram hi 3,287,240 sq. km-a zau niin kan lei hmun za a ṭhena hmun 2.4 zet chu a awh a ni. Chuti khawpa zauvah chuan 19.27% chiah hi ramngaw a ni. Mizoram hi 21,081 sq. km-a zau niin chuta ramngaw zau zawng chu 1,318 sq. km lek a ni. Ramngaw lovah  nungchate an chêng thei lo tih kan hre ṭheuh vang a, nungchate chèn theihna hmun han tlèm zia chu! Chutah pawh thlamuang takin an la khawsa thei lo zui nia.

Mizoram chhûng bîk han thlurbing deuh ila. Thingtlânga chêng hi 80% vel kan la ni a, nitin eichawp dapa khawsaa lo neiha eizawng kan ni. Kum tina ram thar kaia lo nei (shifting cultivation) kan ni a, kan ram hectare nuai 21 vela zauvah hian lo neih nan hectare nuai 6.30 vel kan hmang ṭhîn a, kan eizawnna avângin nungchate an chêp ta telh telh mai a lo ni.

Kan lo neih dân hi ramngaw ṭhiat eizawng (shifting cultivation) a nih avângin ram zau tak tak chu kan vât a, kan hâl kàng duai duai a. Chu vângin kan ramngawte hi a lo chereu zo va, boruak vawngdaitu thing leh mau an tlêm tial tial a. Thing leh mau a tlêm telh telh avangin tui hnâ a lo tlêm a, khua a lum telh telh a. Ramngaw hring dup hmun chu a lo ro rê rû a, nungchate’n chènna tlâkah an ngai tawh lo va, a chêng awmchhunte lah chu kan hnawt ṭiau zo va, kan khawvel luahpuite an vâkvai zo ta!

A mipui tam zâwkte chu mi rethei, eitur tuihnai duh hun huna ei thei lo kan nih avângin thingtlâng lama chêngte tân chuan ramsa leh savate hi sum leh pai sêng lova kan sa hmuh theih a ni a, chu chu kan ûm ta ruak ruak mai a nih ber hi maw.. He’ng nungchate hian mihringte angin chhia leh ṭha hre lo mah se, mihringte ang bawkin nâ an hre tho si a, an va lainatawm em!

Kan pi leh pute aṭang tawha pasalṭha an tehna chu sa kap theiah a ni a, tu pawhin sa kah tam an duh ṭheuh va. Thangchhuah hi pialral kal ngei tura an ngaih avângin thangchhuah tura sa an kah te lo ngai a, an khawtlâng dinhmunah sa kah hian hmun pawimawh tak a luah a ni. Chu chu tuna computer age-a chêng tawhte hian kan la paih thei lo va, sa kâp thei aiin a humhalhtu chu pasalṭha an nih tawh zâwk a ni tih kan la pawm thiam tak tak lo a ni. Naupang pawhin a hunâwl chu sairawkherh nen a hmang a, sava perhthla tam chu themthiam bîk ni-a inngaiin themthiam ber nih an tum ṭheuh a ni.

Khawpui lamah ni se chawlh hman nan ramvah kan la chîng tho va. Mi changkäng leh vengva tak tur ni-a lang siin silai nena chhuah hi kan la zak tlat lo va, thingtlâng lampang chhûngte hnêna ramsa rëp kan chah ṭhinte hi a suatna chikhat a ni tih kan hre lo lui tlat mai a. He’ngte hi kan sim hunah chuan hetiang thu ziah a ngai tawh kher lovang.

Nungchate hian damkhawchhuah nan chênna tur bâkah mihringte hi min mamawh a, mihringte pawh nungchate tel lo chuan kan awm thei lo. Ramngaw mawitu an nih bakah ramngaw zauhtu an la ni tel zel a. Thing leh maute pawh nungchate eitur leh chenna petu a nih avangin nungchate tân chuan an pawimawh em em a, chutiang bawkin mihringte pawhin kan khawsakna kawng engkima a lo awlsam zâwk nan leh mamawh atan thing leh maute hi kan hmang ṭhîn. Chuti taka inmamawh tawn chu kan ni a, a chhia leh ṭha hriate ber hian chu chu kan tichhe mêk a ni.

Kan ramngaw a lo chereu tâk zel avângin boruak fím leh thianghlim hîp tur kan nei tlêm tial tial a. Mit tâna damdawi ṭha tak mai ramngaw hring dup pawh hmuh tur a awm ta mang lo. Boruak a lum telh telh avângin natna chi hrang hrang a lo pung a, mihring nunna thlengin a tuar chho ta zel a ni.

Ramngaw leh nungcha humhalh a ngai ta takzet a. A humhalh kawnga theihtawpa ṭan kan lâk a ngai a ni. Mizoramah ringawt pawh lehkhathiam 88.49% awm siin ramsate’n hmun an chang ta mang lo va, ramngaw leh nungcha humhalh tura inzirtir (awareness) kan uar deuh deuh pawh a ṭûl hle. A bîkin thingtlâng lama mi rethei zâwkte hian ṭan kan lâk nasat a ngai a, kan khawsak kawng engkima thing leh mau tel lova khawsa thei lo kan nih avângin thingphun kan uar deuh deuhte pawh a ṭûl a ni.

Nungcha humhalh lama hma kan sawn zel theihna atan ramsa tihlumtu hremna hi tûn aiin na zâwk se a ṭha ngawt ang. Thing leh maute pawh tûn aiin a phun inzirtir uar ila, sikul naupang zirlaiah a tam zâwk telh ṭhin ila, thing leh mau kit mai maitute hi an kih zat lêt phuntir ila, ramngaw leh nungcha humhalh ṭha vêng leh khua chawimawina châng hria ila chuan kan ramngaw hi a lo zau deuh deuh vang a, nungchate pawh an lo pung telh telh ang, hlim takin kan nun kan hmang thei tawh dâwn a ni.

Sawrkar pawhin ramngaw leh nungcha humhalhna hmun hi tam zâwk siam sela, hemi atana sum awm sate hi a ṭangkai thei ang berin hmang thei se, training leh awareness a tam thei ang ber buatsaih ṭhin bawk sela chuan hma kan sàwn deuh ngei ang.

Ramngaw leh nungcha kan humhalh hian hloh nei lovin kan hlêp reng a ni tih i hria ang u. Midang tâna hna thawk ni lovin mahni tân vek a ni tih hria ila, kan ṭhenawmpa thawh hun nghâk lovin mahniin hma hruai ngam ila. Kan hlawhtlinna chu keimahni vëkin kan têl ṭhîn a ni tih theihnghilh lo bawk ila. Kan biak Pathian duh zâwng a ni tih hriata duhtâwk mai lovin zâwm ila kan nun a va hlim dâwn em! Min tihlimtute an ni si a.

Nungchate hian an tâna zalênna dar rîk hun an thlír reng a, hlauthâwng rëng rënga hun hmang chungin an tâna paradise a thlen hun an nghâk reng a ni tih hriain nungchate leh an chênna ramngaw i humhalh sauh sauh ang u.

Khuhpuak!

Hrawkah a rawn za mer mer a, pumpelh tumin kan insum hrâm hrâm a. A za telh telh a, a thak tlém a tel tawh a, thâwk ṭhat ngam pawh a ni tawh lo; la dam ve duh si chuan thawchhama awm reng theih ngawt a ni si lo. Kan tihngaihna hre lovin hrawk vun kan han pawt leh ringawt a, kan han malis chiam a, awmzia a awm thei si lo. A tâwpah hreh leh dîm tâwkin kan han ‘hmm’ (a rîk dân hian ‘ehem’ a pâwl deuh mah) a. Chutah chuan kan harsatna chu fiah këk käwkin paltlang a lo ni a, kan awmna hmunah milâr kan lo ni ta!

A hun lai a nih tawh chuan pumpelh a va han har tehlul em – khuhpuak hi! Taksaah natna a thlen lêm lo va, damdawiina luhpui chi lah a ni hek lo. Damdawi ei chiama ṭha chi a ni lo va, a hranpâa enkawl dân tur tehchiam a awm hek lo; amah hi thil lian tham a ni lo ve hrim hrim. Mahse, a tluka kan chhia leh ṭha hriatna chawk nung vet vet theitu hi thil dang a awm kher lovang!



A hming rëng rëng pawh hi Mizo ṭawng double adverb pakhat, ‘ṭhuai ṭhuai’ tih leh adverb pakhat, ‘kharh’ tih nen a inhmeh hle a, a hrilhfiahtu ber pawh a ni hial âwm e. ‘ṭhuai ṭhuai’ tih hi thil ri ring tak leh nasa sawina atan kan hmang tlángpui a, chuta ṭang chuan khuhpuak hi eng nge a nih a hriat ruak mai. Thil ṭhenkhat hi chu ziaka fiah chi a ni a, khuhpuak erawh a vawi khat ‘kharh’ hian a fiah tâwk em em a ni.

A ri hian ki hrang hrang hi a nei ve a. Mahni-a awm chuan a ki sángin a rawn puak a, mi zingah erawh chuan zak leh hreh chung chunga puak a nih avângin a ki a hniam deuh va, amaherawhchu, mahni-a awma a ri aiin a fiah felfai zâwk thung. A puak deuh ṭhak reng mai a, a neitu mood a off deuh lai paw’n a tha a thlah duh ṭhak lo! Thahrui lamah chuan a ngaihtuahawm vak loh. A neitupa puih ngai lovin amahin a intodelh ve tâwk!

Hritlâng dam leh lamah hian a awm duh khawp mai. Hritlàn ṭan tirha thil huphurhawm ber chu dam hnaih tawh lampang a ni. A ri han midang pawi a sawi miah lo, a ri a mawi lo em em pawh a ni lo, bengchheng leh beng tikham thei khawp lah a ni hek lo. Mahse, tuman khuhpuah reng mai hi kan duh lo. Thiante pawh khuhpuak turin kan duh chuang lo; ṭhiante tâna kan rilru pângngai ve-na lam tak!

A hun leh hmun a thliar lo lutuk leh a invawngfel lo lutuk hi a ngeiawmna lai ber a ni. Puipun nikhua hian a ninhlei ber berah a ṭang ziah a, a paitupa ka hup zâwngin chêt a la tlat ṭhîn. Exam-na velah hian a che chukchu thiam em em a, a exam hlawhtling ṭhîn khawp! Mi an han ngawi reh ang ṭhep ṭhawp a, hriat phâk tâwk leka zawia fiah fel fai takin a rawn ri ta kharh a! Mit sîrin mi’n engtin nge an lo dawnsawn tih hriat tumin kan han melh ralh ralh a. An lo nuih huk chuan a zahthlâk chem chem a, an nuih miah loh lahin a inthlahrunawm leh em em mai bawk si a. Awmdân theihnghilh a awl khawp.

Chutiang hunah chuan a fingvar deuh tan chuan eng emaw chhuanlam siama pâwna chhuah daih mai a finthlâk hle. Mahse, pâwna kan chhuaha kan khuh khâwl vak vak khan luh hnu rei lo te-a khuhpuak rawn inmung leh tur kha a dâl chuang rëng rëng lo tih hriat reng tur a ni a, chhuanlam dang siam tur hriat tawh loh chuan hmabâk ko tak hmachhawn tura rilru siam a pawimawh hle ang.

He khuhpuaka thil hualthlalaawm em em mai chu, puipun leh awmkhâwm nikhuaa insûm chung chunga kan khuhpuah hnua insûm miah lova khuhpuah theihna hmun kan thlen veleha kan khuhpuak thei tawh ṭhîn lo hi a ni; ngeiawm lungrun tak a ni. Duhtâwka bengdar nghawr dawt dawt khawpa han khuhpuah ṭhuai ṭhuai a châkawm tehlul nen; mihring tih theih piah lam a ni tawh ṭhin si-a le.

Mi zinga duh hun huna irh leh vawih thei ṭhenkhat chuan an la intihtheihpui ngam tal a, duh hun huna khuhpuak thei renga awm erawh chu intihtheihpui an vâng âwm kher asin! Kan hawi hrëk hrëk reng mai a, kan inthlahrung chuih mai a, kan ṭi dák reng mai a ni. A chhimtu an tam poh leh a zahthlâkna a hlawhtling ting mai a, an tlèm deuh paw’n zâm leh hreh hauh lovin a puak ṭäng ṭäng ṭhîn.

Vawih hi chu a rûkin a tih theih a, a ri lovin uih deuhvin a tlingtlâk theih mai a, mi zîngah phei chuan phakar thiam dan azirin uih eng ang mah se, bula mite hmangin a la inthup mawi theih a; khuhpuak hi chu a ni mawlh lo. Zawi të-a khuhpuah tum pawh ni ila, zawi të fiah fai kalh si hian a ri ṭhak a, a ri a zawih poh leh a fiah ting mai a ni. Bula mite han puh ngawt dâwn ila, mihring beng finna lam tak a lo ni tawh si a. Insûm thei eng ang tân pawh he zahna kâwn hi pumpelh theih a ni lo.

Hritlàn laia khuh a tel tawh hi chuan khuhhnawk leh khuhpuak hi pumpelh theih a ni lo. Nula hmêlṭha deuh pawh zawi të të hian han khuhpuak kharh kharh tho. Patling an khuhpuak lian deuh va, an zak mawh deuh va; tleirâwl leh ṭhalai khuhpuakin an la-na deuh va, mi zîngah hrehawm an tih phah a. Thil tih eng emaw a awm dâwn pawhin hritlâng an chhuanlam mai ṭhîn. Hritlàn chhuanlama thil tihnaa kal lo chu mi zînga khuhpuah an hlauh vâng a ni duh khawp mai a; ina mahnia lo khuh kharh kharh an thlan zâwk vang a ni tlángpui.

Khuh hi puak a tel loh chuan a ṭangkaina mual mual chu a awm. Eng eng emaw signal-ah a ṭangkai riau va, warning-ah a ṭha bawk a, in-ready nan pawh a theih tho bawk! Nula chhaih nan a hman theih a, mi’n min chhaiha chhànlêt nan a hman theih bawk a. Tin, chhuanlamah a ṭha hle a, zahzêlah a la hman theih leh zel bawk. Hrawk hnawk thenfaina ṭha tak a ni a, natna hrik tam tak paihchhuahna hmanrua a ni bawk nen, a ṭangkai ru riau va. Amaherawhchu, ‘puak’ a tel tawh chuan he’ng hman ṭangkaina awm zawng zawngah hian a hmantlâk tawh loh miah loh thung!

He’ngte avâng hian thihna tih lohvah chuan mihring intluktlànna ber a ni âwm asin; tu pawh thaw thei tawh phawt chu a khuhpuak thei si a.

Khawvel accident rapthlak zual 10

Khawvêlah hian accident râpthlâk tak tak a thleng tawh a, a thleng mêk bawk a. He'ngte hi a chhan inang lo tak tak te, a thlen dân inang lo tak tak te an ni hlawm. |henkhat chu fîmkhur loh luat vânga thleng a nih laiin vânduai rëng vânga thlengte pawh a awm bawk. Tûna kan târ lan ho hi a accident avânga an sum sên, a siamṭhat nana an sên leh thil dang nena an sên tam zual 10 a ni a. Khawvêl hian he'ng chhiatna râpthlâk tak takte hi a theihnghilh tawh lo vang.

10. Titanic ($ 150 million)

Titanic pil kha kan hre ṭheuh àwm e; a film-te pawh kan hmuh kha. Kha kha a râpthlâk hle a; mahse, khawvêla chhiatna râpthlâk zualah chuan 10-na chauh a ni. Kha lawng kha a vawikhat zin chhuahna a ni a, vurtlang suin a tuipui mawngah a inhûng reng tawh a. Mi 1500 laiin nunna an chân a nih kha. Kha lawng kha dollar maktaduai 7 lai sênga sak a ni a. Tûna a hlutna chu dollar maktaduai 150 zet a ni tawh.

9. Tanker Truck vs Brigde ($ 358 million)

August ni 26, 2004 kum khân Germany-a Wiehltal Bridge-ah car leh petrol litres 32,000 phur truck an insu a. Truck chu kâng nghâlin lei aṭangin a tlânliam a. A hnuah a puak zui bawk. Lei (bridge) hi siamṭhat leh niin a siam nan dollar maktaduai 318 ngawt an sêng a, thil dangah dollar maktaduai 40 sêngin ngaiawh leh turin a vaiin dollar maktaduai 358 ngawt an hmang ral a ni.

8. MetroLink Crash ($ 500 million)

September ni 12, 2008 kum khân khawvêla rêl chêtsualna râpthlâk ber pâwl chu a thleng a. Khualzin phur rêl pakhat leh bungraw phur rêl chu Los Angeles-ah insuin mi 25 laiin nunna an chân phah a. He chêtsualna chhan hi an sawi dân chuan, kaltlang phal loh (red signal) a nih laiin khualzin phurtu zâwk rêl conductor chuan text message vêl a lo buaipui a, accident râpthlâk tak chu a thlen phah ta a ni. He chêtsualna avâng hian MetroLink lam hian dollar maktaduai 500 ngawt an chân a ni.

7. B-2 Bomber Crash ($ 1.4 billion)

He B-2 hi enthlatu thlawhna a ni a, February ni 23, 2008 khân Guam-a a ṭum hmun a chhuahsan hnu lawkah a tla a ni. Hei hi an chhuichiannaah chuan, boruak hnâwngin a thlawh dân thununtu computer kha tibuaiin chu chuan data a tikhawlo va. A hnu lawkah thlâwk ṭha thei lovin a tla a, a puak zui a ni. Hei hi khawvêla thlawhna tlâk vânga sum hloh tamna ber a ni a; vânneihthlâk takin pilot pahnihte erawh an him hlauh a ni.

6. Exxon Valdez ($ 2.5 billion)

He lawnga oil pût hi darh zau lutuk lo mah se, khawvêla oil pût vânga sum hloh hnemna ber pâwl a ni. Lawng hi helicopter ṭum theihna tura duan a ni nghe nghe a. March ni 24, 1989 (Editor pian aṭanga ni 9-na!) khân gallon maktaduai 10.8 zet mai chu a pût a; lawng hotu hi Joseph Hazelwood a ni a, thil dang eng emaw vânga lawng hi thunun zo lovin, tuipuia lung lian tak awm chu a su, a kehchhe zui a ni. He oil thenfai nan sum sèn mai bâkah oil leh lawng hlut zâwng belhkhâwmin dollar tluklehdingawn 2.5 ngawt an hloh a ni.

5. Piper Alpha Oil Rig ($ 3.5 billion)

Hei pawh oil lampang chhiatna bawk a ni. Thâwkkhat lai chu khawvêla oil pechhuak hnem ber a ni nghe nghe a, nitin oil barrel 317,000 a pechhuak ṭhîn. Mahse, July ni 9, 1988 khân vânduaina râpthlâk tak chu a thleng tlat mai. Khâwl lampang a chian loh avângin leh, technician-te’n tihsual pakhat an neih avângin start button pakhat hmeh keuh-ah khawvêlah chhiatna râpthlâk leh hautak chu a thleng ta a ni. Dârkâr hnih chhûngin ft 300 bial vêl chu meialhin a tuam hlup hlup reng a ni. He chhiatna avâng hian a hmuna hnathawk mi 167 ngawtin nunna an chân a, dollar tluklehdingawn 3.4 ngawt an hloh bawk a ni.

4. Challenger Explosion ($ 5.5 billion)

Kum 1986 January ni 28 khân boruak lawng, Challenger chu an kahchhuah aṭanga second 73-na lekah O-ring dik tâwk loh avângin a chesual a; a part ṭhenkhat inchâr a ngheh tâwk loh avângin gas a pût a, hna han thawk thei chî ziazáng a ni tawh lo; a hnu rei lo tê-ah a puak ta nghe nghe a ni. He thil hi a siamṭhat nan dollar tluklehdingawn 2 (tûna a hlutna chu dollar tluklehdingawn 4.5 vêl a ni) ngawt an sêng a; a hnu kum 1986-1987 khân chei nawn lehin dollar maktaduai 450 an seng leh a, tûna chumi hlutna chu dollar tluklehdingawn 1 lai a ni.

3. Prestige Oil Spill ($ 12 billion )

November ni 13, 2002 khân ton 77000-a rit tuialhthei phurtu lawng chu Spain ram panin a kal ruai ruai a; mahse, a phur rit mah mah ni tur a ni, lawng chu a pil dâwn ta mai a, lawng captain chuan Spain hnênah ṭanpuina a va dîl a. France leh Portugal lam pawh va be bawk mah se, an thlen meuh chuan gallon maktaduai 20 ngawt a lo baw hman tho a ni. Pontevedra Economist-te târ lan dân chuan, he oil bua tihfai nan dollar tluklehdingawn 12 ngawt an hmangral a ni.

2. Space Shuttle Columbia ($ 13 billion) 

Columbia chuan a vawi khat nan kum 2003, February ni 1 khân vânkhawhthei (rocket) chu a tîr chhuak a, NASA lam pawhin an chhuang hle a, India mi, Kalpana Chawla pawh a tel ve nghe nghe a nih kha. An kahchhuah aṭanga ni 16-naah a thla pakhat phui lo chuan a tibuai ta a, lei an thlen hma lawkin a puakdarh a ni. He vânkhawhthei hi a man dik tak chu kum 1978 vêl khân dollar tluklehdingawn 2 man a ni a, chu chu tûnah chuan dollar tluklehdingawn 6.3 nen a intluk vêl a ni. He vânkhawhthei chhiat chhan thil chhui nan leh endik vêl nan dollar maktaduai 500 zet an sêng leh a, a chei ṭhat nan dollar maktaduai 300 zet an seng leh a; an sum hman zawng zawng American Institute of Aeronautic and Astronautics chuan dollar tluklehdingawn 13 vêl niin an chhût a ni.

1. Chernobyl ($ 200 billion)

April ni 26, 1986 kha khawvêlin a theihnghilh tawh kher lo vang le. Chhiatna (accident) avânga sum sên hnemna ber a ni a, Chernobyl tih thumal hi chhiatna râpthlâk tak sawina atana hman a ni nghe nghe. He nuclear sâwngbâwlna hmun chhiatna avângin Ukraine ram 50% bial chu natna mak tak maiin a bawh khat vek a; mi nuaih 2 chuangin a ram an chhuahsan a, maktaduai 1.7 zetin hrî an vei a, mi tam tak an thih phah hial a ni. Kum khat hnuah pawh chu hrî chuan nghawng a la nei zêl a, hrî avânga cancer vei pawh mi 1,25,000 zet an tling a ni. He thil thleng râpthlâk tak tihtâwp nan te, inenkawl nan leh zangnadawmna atana an sum sên zawng zawng chu dollar tluklehdingawn 200 zet zu tlinga mawle!

Chernobyl chhiatnain hrileng a thlen vanga piangsual pakhat

Retheih malsâwmna

Lungngai ngai lo ila,

Ka hlim ngai dawn si lo va.

Harsatna tâwk ngai lo ila,

Hlawhtlinna hlut zia ka hre ngai dâwn si lo va.

Lungchhiain ṭap ngai lo ila,

Hlimin ka nui thei ngai dâwn em ni?

Ka retheihna avâng hian,

Hausate vânneih zia ka hriat phah a,

Hausa awm dân tur ka hriat phah a,

Malsàwm nih dân ka hriat phah a.

Retheihna vëk hi ka malsâwmna dawn a ni tih ka hriat phah asin!