29 May 2016

Pêm mai mai

Kum 2015-a UN Report-in a tarlan danin, USA-a pem/raltlan awm zat hi mi 46,627,102 a ni a, an ram population-a chhutin 14.3% lai a tling pha. Khawvel puma mahni rama awm lo, ram danga awm hi mi maktaduai 244 an awm a, chu chu khawvel mihring 3.3% lai a tling. Chutiang chu pem dinhmun a ni.

Eng vangin nge mi an pem țhin kan tih chuan, tawi têa chhàn tur ni ta se, dinhmun țha zawk duh vang a ni. An awmna a ralmuan loh avangin hmun ralmuang zawkah an pêm a, ei leh bar zawnna a awlsam zawknaah te, khawsak awlsam zawknaah te, environment țha zawkah te, ‘chak lo zawk’ nih avang tein dinhmun țha zawk ûmin mi an pêm țhin.

Pic Source
Khawvela pêm khawm ram ropui ber chu USA a ni. Kum 1492-a Christopher Colombus-a’n a tlawh pawh hnu khan, Europe ram ațangin an pêm lut nasa a (Columbus-in a tlawh pawh hmain Vikings hovin an lo tlawh pawh tawh nia sawi a ni). A ram leilung fa diktak, Red Indian kan tih mai, Native Americans erawh an chêp telh telh a. Tuna USA mihring maktaduai 318.9 (2014)-ah hian Native Americans hi maktaduai 5.2 vel chiah an ni tawh.

A nihna takah chuan Mizote pawh hi Mizoram-a pêm lut ve mai kan ni. Khampat-a kan awm laia kan aia chak leh tam zawk Shan ho nêk chhuah kan ni a, Shan hovin min nêk chhuak lo se he Mizoram-ah hian kan awm kher ang em, tih ngaihtuahna a awm thei. Shan ho hi tunah mi maktaduai 5 vel an ni a, Mizote chu maktaduai 1.2 vel chauh kan ni. Mizoram-a lo chêng an awm loh avangin he ram hi Mizo ram a lo ni ta a ni.

Burma rama Sagaing leh Chin state-ah te hian Mizo tam tak an awm. Kawl leh Chin inkara ‘Mizo’ invuah ngata chengte hi, Mizoram ațanga pem chhote leh an thlah kal zel an ni hlawm. Zofa, Burma rama chêng nget zawk hi ‘Chin’ an inti zawk a, Mizo intite erawh Mizoram ațanga chho leh te an ni tihna a ni. Mizoram-a Mizote hmuhsit țhin chu, Burma rama a lo awm nghet sa ‘Chin’ te ni lovin, Mizoram ațanga pêm chho Mizote hi an ni tlat. Chin unaute’n khita Mizote khi Chin hnuaia hnam khat angah ngai mah se, anni erawh chuan Chin an inti ve lo ni âwm tak a ni.

Mizoram ațangin Burma-a mi engzat vel nge pêm lut ang, tih hriat theih a ni lo. An pêm luh hun tam ber chu, Mizoram buai 1966-1970 vel kha a nih a rinawm. Burma ram hnaih zual, tuna Champhai district te, Lunglei district ațang tein a tam ber chu an pêm lut a, Chin state leh Sagaing state-a Mizo, tlema kum upa lamte hi an pian leh murna han zawt ila, Mizoram chhung a ni fur. Ram buai tlansanin, ram ralmuang zawk an pan mai a ni, Mizoram an phatsan tihna a ni lo.

Tuna Burma Mizote khi ram buai hmaa pêm pawh an awm țeuh tho mai. Mak tak mai chu, Indopui II-na Japan ral len a len lai khan a ram ralmuang lo zawk a ni chungin pêm lut an awm tho nia. Tuna Burma Mizo tam tak hi chu Burma sipaia țang awm hlen ta te, Indopui II-na laia Japan ral kapa khawsa zui ta te an ni hlawm. Mizoram independent sual pawh khan Burma sipai bang tam tak an awm nghe nghe a, anni ngat phei chu officer rank pêk nghal an ni deuh vek.

Tuna Burma ram dinhmun han thlirin, Mizoram ațangin Burma-a pêm emaw, in hmun leh ram neih kan la intihhmuh zel dawn! Kan hmuhsitte hi kan la tlawn dawn a, Indian passport leh Burma passport nei kawp kan awm fur dawn tih a lang reng. Burma sumdawng leh Burma thingzai, Burma awmpui tur an la vâng telh telh ang. Kan dinhmun a inthlak hlawk lo vang tih tu nge sawi thei?!

Ram buai lai khan Mizoram ațanga hmun danga pêm chhuak tam tak an awm. Burma chauh a ni lo, Assam ramah te, Nagaland-ah te, Tripura leh Manipur-ah te tam tak an pêm bawk. Engati nge Silchar leh Shillong-a pêm lutte hmusit lova Burma-a pêm lutte’n kan hmuhsit an tawh kher? Ngaihtuah tithui tak a ni.

Kum 2003 khan Mizoram-a Burma ram mi awm zawng zawngte hnawhchhuah an ni. An inchhung bungrua, an ro thil zawng zawngte chu tlâwm theihtawpin an tiral zung zung a, mittui nen lungchhe takin ralmuang taka an lo chênna Mizoram an chhuahsan hlawm. He an thinlung hliam hi dam lo mah se, Burma-a Mizo han zinte’n harsatna an tawh phah ngai lo, hmuhsit endawng an tawh phah ngai lo. Kan hotupate thleng thlengin Burma kal kan intihhmuh ta a nih hi. Hetah hi chuan zir tur kan nei ve.

Kan rama hnam dangin harsatna an thlen fo. Engtik lai maha Mizote nena thisena inzawmna leh inunauna nei ngai lo, Gorkhali leh vaiho pawhin Mizote tan harsatna vawi duai lo an thlen tawh. Mizo min that a, min pawngsual a, min sawisa bawk. Mahse, vai hnawhchhuah rûnpui kan neih âwm ka hre lo. Burma ațanga Mizoram-a rawn awmte pawhin rukruk, tualthahna leh pawngsual leh sualna dang dang an thlen a, hnawhchhuah an tâwk bik hi a vanduaithlak takzet.

Mizoramah sualna a awm reng a, a awm reng dawn bawk. Khap hi a tihziaawmna tur chauh a ni tawh. Khatia Burma mi kan hnawhchhuah hnu khan Mizoram-ah pawngsual leh tualthah a bo ta em? A bo phah lo tih hretute vek kan ni. Kan thil tih tur hi uluk taka kan ngaihtuah hmasak phawt a ngai țhin.

Burma ațang ni lo, hmun dang ațanga kan mamawh vang leh kan sawm vang ni hauh lova rawn pêm luh nachang hria an tam ta lutuk hi a manganthlak. Khawvela vai phur nasa ber leh phur hnem thei ber rel (train) pawhin kan ram a rawn lut a, bungrua mai ni lovin mihring pawh a phur lut thei ta. Tun ațanga reilote-ah kan khawpui kawtchhuah mai Sairang-ah vai an la rawn chhuah țeuh țeuh dawn. Kan innghahna ILP kengkawhtu police zingah vai tam tak an awm ta. I him avang khan Mizo a him emaw ti suh. Kan inngaihtuah harh a ngai ta e.

Mizoram-a British ho an lo luh hmain, Mizo lal leh pasalțhate avang chauhvin kan ram hi kan chhehvel hnam dang lakah a him a, hnam dang chhuhsak theih kan ni lo. British lo luh hnu, India independent hma leh hnuah British hovin fel takin ro min relsak a, kan rama hnam dang an duh duha an lo khawsak ve ngawt theih loh nan dân an siam a, chhiah sáng tak an tuksak bawk. Ram buai laiin MNF hovin Mizoram ațangin vai an chhuahtir a, hei hi ziaawm tak a ni. Tunah erawh chuan, hman anga kan ram humhim theitu tur tute nge awm tawh le?! Lal kan nei tawh lo va, British hovin min chhuahsanna pawh kum 50 chuang fe a ni tawh. MNF lah silai keng ni lovin party chauh a awm tawh a, kan ramah hnam dang an pung telh telh mai.

Khawthlang lamah nasa takin tuikuk an pung a, chhim lamah takam, hmar lamah, hmun tin maiah vaiho an phu ta sup sup mai. Aizawl khawpuiah ngat phei chuan, engtik lai pawhin pâwn chhuak ila, vai hmel hmu lovin a haw theih tawh loh. Kum 1990 vela Mizoram awmbosan tu emaw hi lo haw sela, kan rama vai lo tam ta lutuk hi mak a tih ngei a rinawm.

Eng vangin nge, Mizoram pawna an awm veleh Mizoram an rawn vei țhin kan tih chuan, a chhung aiin a pawn ațangin a lang fiah zawk tlat atin ni. Tuna Mizo tam tak hi chuan, kan ram hi vei ngai, vei țul, humhalh ngai, chhan ngai a ni tih an hre pha lo. Ram hmangaihna mitin, enlenna nen meuhva țangkawpin kan ram hi uluk takin han en ula, chhan a ngai takzet a ni tih in hmu ang.

Takam leh tuikuk lo pêm mai maite hian awm hlen an tum zel a, vaiho hnathawka lo kalte lah an kal lam leh haw lam an insulpel zut zut a, engtik lai pawha Mizorama hnam dang awm hi mi nuai chuang fe an ni tawh. Khawchhak lama kan unau zawkte lah an rawn pêm țha duh tawh si lo. India sawrkar lahin Mizote’n pun kan mamawhzia min hriatpui lovin ‘family planning’ an kalpui muah muah si. Engtikah emaw chuan kum 300 chuang kan vawklallenna hmunah hian kan tla tlu rup ang tih a va hlauhawm em! Rome ropuina leh Grik finna meuh pawh a chuai theih si chuan, ILP chauh hmachhuan thei Mizote pawh kan la chuai lo vang tih tu nge sawi thei le?

27 May 2016

Mizo aiin vai maw?

Zep thu cheng lo, Aizawla in neitu tam tak chuan an in luahtu atan Mizo aiin vai an duhsak zawk. Hei hian chhan tam tak a neih a rinawm. Ka pian ahnu lamah Aizawlah in ka la neih ve chhin loh avangin, in neitu tam takin vai an duhsak zawkna chhan diktak chu ka hre chiah lo va, rin dan erawh ka nei thung.

A hmasa berah chuan, mi in ka luah tawh atanga ka hriat danin, Mizo aiin vaiin in an luah to ngam zawk. A dawt lehah chuan, vaiho chu hmun tawp deuhvah pawh an awm thei a, an duhtui lo va, an awlsam a, neuh neuh an ngah lo. A pathumnaah chuan, in luah man an pe tha tlangpui a, chu mai ni lovin thu an awihin in neitute an zah thiam a, a remchanna apiangah tirh kal zung zung theih an ni. Hei hi ka rin dan ber chu a ni a, a lo dik khiah a nih chuan hei vang tê hian Mizo zingah in luah tur duh ngawih ngawih tam tak an awm karah Aizawla in neitute'n vai an lo duhsak zawk tihna a ni.

Mizo chu neuh neuh kan ngah a, awm khawm luih luih kan chîng a, inleng kan ngahin kan bengchheng luih luih thin bawk. Chu chu in neitute chhuanlam tlanglawn tak a ni maithei. Nimahsela, chu chu Mizo kan ni vek lo, vaiho pawh an ni tho. Vaiho hi an hur tih chu tlanghriat a ni. A mala an awm chuan hmeichhia an hruai haw a, Mizo hmeichhia ngei mai chu an tawmpui fo. A huhova an awm chuan bengchhen chikimin an bengchheng leh thung. A huhova phone an hman phei chuan tawrhhlelhawm tak an ni! Mizo chauh hi kan lo ri luih luih lem lo a ni.

Ka mi huat em em chu, an dik lohnaah pawh Mizo aia vai thlavang hauh tlattute an ni. Hmanni khan MSU-a kan hruaitu pakhat chuan hetiang hi a tawng a; an thenawm in luahtu vai hian zanah Mizo nula a tawmpui thin a, zanah hian an rak bengchheng viau thin a ni awm e. Chu chu ani, zirlai pawl hruaitu lawk chuan a ngaimawh a, a hau va. A vaia lah chu a lo chapo ve ar a ni awm a, chu achhapah, in neituin a lo chhan ve khanglang a, boruak a kal thui hman lek lek a ni. Hetiang hi mi tam tak an ni tlat.

Mizo tlangvalte hian hnam dang laka kan hmeichhiate humhim leh ven hi kan tih tur a ni. Vaihovin kan khawpui bera Mizo nula, an duh duha an 'tih' hi kan phal tur a ni lo tawp. Hnam dang nawmchenna atan, kan vawklallennaah na na na chuan kan nulate hi kan phal tur a ni lo. Hemi kawngah hian kan rilru a tê hle tur a ni, tih hi ka ngaihdan tumtlang tak a ni kumkhua.

Hnam dang chhan chîng hi, mi khawsathei, mi vantlang chung lam an mi deuh zel. Zirlai pawl, MSU-a inhmang ka ni a, ILP fel lo man kan neih chang hian chhantu an lo awm zel. ILP hi thahnemngai takin, vawi eng emaw zat kan lo check tawh a; kan sahmim tihpuarna tur a ni lo tih chu a chiang! Kan check apiang hian ILP fel lo, ILP tawp tawh, ILP nei lo, ILP lem kan man ziah a, kut thlak lovin, an tana hrehawm tur pawh awm hauh lovin police kutah kan hlan thin.

Tum khat erawh mak tak a ni. Zingkara ILP thi tawh kan man, police kutah kan hlan kha a tukleh tlaiah bazarah hmuh tur a lo awm leh tlat! A sponsor-tute lamin ualau takin, social media lamah min la chhal ngam zui! Kha pa han zahtheih lohzia tak kha aw... Mizo hi kan va dal tawh tak em! An dikna a nih chuan thuhran, an dik lohnaah hi chuan chhan ngam nih aiin chhan lo ngam nih hi hmingthatna a ni zawk mahin a rinawm.

Kum 2012 October thla khan, Lungdai lamah vai bawngchaw phurin in Mizo hmeichhia pawngsuala a sahhlum khan, MZP lama kan hruaitute nen, an sahimna atan tiin hnam dang pawn chhuah phal loh, dawr khar kan ti a; vai dawr kan kharna lamah an thlavang hauhva zirlai pawl min lo tâwng lawng lawng ngam kan tawng teuh. Zia lo tak a ni. MSU leh MZP office-ah hian, hnam dang thlavang hauh tura an office-a kal hi thil zahthlak tak a nih thu an tar thin nghe nghe. A la awm em ka hre lo.

Mi tam tak chuan chhuanlamah 'kan thawh duh loh thawktu an ni' tiin an sawi thin. Mi harsa tak, kum khata pheikhawk pakhat chauh bun thin, fura mawza chunga polythene bun thuah thin, chhun chawlh ve chang pawha cheng 5-a inhnawhpuar hram thin, Sikulpuikawn atanga Ramhlun thleng kea kal tauh tauh thin ka ni a, phone ka neih ve hma phei chuan ka taksaa silhfen leh thil dang awm zawng zawng hi cheng 1000 man a tling lo. Kum 2005-a kamis ka lei kha tun thlengin ka la ha a, ka kamis lei hnuhnun ber a ni. A bak ka neih chu min duhsaktute min pek khawm vek.

Higher Secondary School zirlai ka nih laia zing sikula kal, chhuna inhlawh thin ka ni a, college ka kal hnuah pawh zinga inhlawh, chhuna class kal, tlaia inhlawh, zan tlaivar zaka inhlawh fo ka ni. Hemi kawngah hian sawi tur leh sawi theih tam tak ka nei. Chutiang dinhmuna ka din chuan thawh hreh ka neih a thiang lo. Harsatna ka tawh tam ber chu, vai hnathawk an tam em avangin inhlawhna hmuh loh chang ka nei thin hi a ni. Mizo mistiri thei tam tak an awm laiin vai mistiri ngat kan ti a, vai mistiri-in an vaipui bawk an lo duhsak zel thin bawk si. Vanneihthlak takin vai hnuaiah helper kan han ni a, eng emaw changa min la vin zawk thin hi, tun hnua vai huat em emna ka nei zui lo hi Aizawl vaiho hi an vannei hle!

Ka sawi tum chu, vaiho thawh hi Mizo thawh hreh a ni kher lo tih a ni. Vaiho chuan chhang kawt a, Mizo chuan kan kawt kher lo. In tinah lutin kan zuar mai. Vaiho mutia-ah an tang hi kan hmu lian a, Mizo thalai tam tak hi mutia an awm ve bawk tih kan hmu lo der tlat. Êk te pawh kan paih ve bawk alawm. Vai faka Mizo demtute lam hi an thiam lo ve bawk a ni. A nihna takah chuan, mi tam tak chu hna thawh tur an neihin an rilruah Mizo aiin vai a lang lian hmasa zawk tlat. 'Mizo ngei le' ti duh lova Mizo bawk kan dem leh si hi ka ngaithei thak lo. 

Mizo thawh duh loh loh hi vaiin an thawk, tia vaiho kan duhsak zel tak avangin, tunah chuan, Mizo thawh phak loh tha tha hi vai hovin an thawk ta a nih hi. Mizoramah hian Mizote kan chep lo, vaiho pawh. Kan ramah hian vaiho hi a mawihnai tawk talin chêp ve deuh mah se, kan tan a pawi lo ve.



Mizo aiin vai maw?

Zep thu cheng lo, Aizawla in neitu tam tak chuan an in luahtu atan Mizo aiin vai an duhsak zawk. Hei hian chhan tam tak a neih a rinawm. Ka pian ahnu lamah Aizawlah in ka la neih ve chhin loh avangin, in neitu tam takin vai an duhsak zawkna chhan diktak chu ka hre chiah lo va, rin dan erawh ka nei thung.

A hmasa berah chuan, mi in ka luah tawh atanga ka hriat danin, Mizo aiin vaiin in an luah to ngam zawk. A dawt lehah chuan, vaiho chu hmun tawp deuhvah pawh an awm thei a, an duhtui lo va, an awlsam a, neuh neuh an ngah lo. A pathumnaah chuan, in luah man an pe tha tlangpui a, chu mai ni lovin thu an awihin in neitute an zah thiam a, a remchanna apiangah tirh kal zung zung theih an ni. Hei hi ka rin dan ber chu a ni a, a lo dik khiah a nih chuan hei vang tê hian Mizo zingah in luah tur duh ngawih ngawih tam tak an awm karah Aizawla in neitute'n vai an lo duhsak zawk tihna a ni.

Mizo chu neuh neuh kan ngah a, awm khawm luih luih kan chîng a, inleng kan ngahin kan bengchheng luih luih thin bawk. Chu chu in neitute chhuanlam tlanglawn tak a ni maithei. Nimahsela, chu chu Mizo kan ni vek lo, vaiho pawh an ni tho. Vaiho hi an hur tih chu tlanghriat a ni. A mala an awm chuan hmeichhia an hruai haw a, Mizo hmeichhia ngei mai chu an tawmpui fo. A huhova an awm chuan bengchhen chikimin an bengchheng leh thung. A huhova phone an hman phei chuan tawrhhlelhawm tak an ni! Mizo chauh hi kan lo ri luih luih lem lo a ni.

Ka mi huat em em chu, an dik lohnaah pawh Mizo aia vai thlavang hauh tlattute an ni. Hmanni khan MSU-a kan hruaitu pakhat chuan hetiang hi a tawng a; an thenawm in luahtu vai hian zanah Mizo nula a tawmpui thin a, zanah hian an rak bengchheng viau thin a ni awm e. Chu chu ani, zirlai pawl hruaitu lawk chuan a ngaimawh a, a hau va. A vaia lah chu a lo chapo ve ar a ni awm a, chu achhapah, in neituin a lo chhan ve khanglang a, boruak a kal thui hman lek lek a ni. Hetiang hi mi tam tak an ni tlat.

Mizo tlangvalte hian hnam dang laka kan hmeichhiate humhim leh ven hi kan tih tur a ni. Vaihovin kan khawpui bera Mizo nula, an duh duha an 'tih' hi kan phal tur a ni lo tawp. Hnam dang nawmchenna atan, kan vawklallennaah na na na chuan kan nulate hi kan phal tur a ni lo. Hemi kawngah hian kan rilru a tê hle tur a ni, tih hi ka ngaihdan tumtlang tak a ni kumkhua.

Hnam dang chhan chîng hi, mi khawsathei, mi vantlang chung lam an mi deuh zel. Zirlai pawl, MSU-a inhmang ka ni a, ILP fel lo man kan neih chang hian chhantu an lo awm zel. ILP hi thahnemngai takin, vawi eng emaw zat kan lo check tawh a; kan sahmim tihpuarna tur a ni lo tih chu a chiang! Kan check apiang hian ILP fel lo, ILP tawp tawh, ILP nei lo, ILP lem kan man ziah a, kut thlak lovin, an tana hrehawm tur pawh awm hauh lovin police kutah kan hlan thin.

Tum khat erawh mak tak a ni. Zingkara ILP thi tawh kan man, police kutah kan hlan kha a tukleh tlaiah bazarah hmuh tur a lo awm leh tlat! A sponsor-tute lamin ualau takin, social media lamah min la chhal ngam zui! Kha pa han zahtheih lohzia tak kha aw... Mizo hi kan va dal tawh tak em! An dikna a nih chuan thuhran, an dik lohnaah hi chuan chhan ngam nih aiin chhan lo ngam nih hi hmingthatna a ni zawk mahin a rinawm.

Kum 2012 October thla khan, Lungdai lamah vai bawngchaw phurin in Mizo hmeichhia pawngsuala a sahhlum khan, MZP lama kan hruaitute nen, an sahimna atan tiin hnam dang pawn chhuah phal loh, dawr khar kan ti a; vai dawr kan kharna lamah an thlavang hauhva zirlai pawl min lo tâwng lawng lawng ngam kan tawng teuh. Zia lo tak a ni. MSU leh MZP office-ah hian, hnam dang thlavang hauh tura an office-a kal hi thil zahthlak tak a nih thu an tar thin nghe nghe. A la awm em ka hre lo.

Mi tam tak chuan chhuanlamah 'kan thawh duh loh thawktu an ni' tiin an sawi thin. Mi harsa tak, kum khata pheikhawk pakhat chauh bun thin, fura mawza chunga polythene bun thuah thin, chhun chawlh ve chang pawha cheng 5-a inhnawhpuar hram thin, Sikulpuikawn atanga Ramhlun thleng kea kal tauh tauh thin ka ni a, phone ka neih ve hma phei chuan ka taksaa silhfen leh thil dang awm zawng zawng hi cheng 1000 man a tling lo. Kum 2005-a kamis ka lei kha tun thlengin ka la ha a, ka kamis lei hnuhnun ber a ni. A bak ka neih chu min duhsaktute min pek khawm vek.

Higher Secondary School zirlai ka nih laia zing sikula kal, chhuna inhlawh thin ka ni a, college ka kal hnuah pawh zinga inhlawh, chhuna class kal, tlaia inhlawh, zan tlaivar zaka inhlawh fo ka ni. Hemi kawngah hian sawi tur leh sawi theih tam tak ka nei. Chutiang dinhmuna ka din chuan thawh hreh ka neih a thiang lo. Harsatna ka tawh tam ber chu, vai hnathawk an tam em avangin inhlawhna hmuh loh chang ka nei thin hi a ni. Mizo mistiri thei tam tak an awm laiin vai mistiri ngat kan ti a, vai mistiri-in an vaipui bawk an lo duhsak zel thin bawk si. Vanneihthlak takin vai hnuaiah helper kan han ni a, eng emaw changa min la vin zawk thin hi, tun hnua vai huat em emna ka nei zui lo hi Aizawl vaiho hi an vannei hle!

Ka sawi tum chu, vaiho thawh hi Mizo thawh hreh a ni kher lo tih a ni. Vaiho chuan chhang kawt a, Mizo chuan kan kawt kher lo. In tinah lutin kan zuar mai. Vaiho mutia-ah an tang hi kan hmu lian a, Mizo thalai tam tak hi mutia an awm ve bawk tih kan hmu lo der tlat. Êk te pawh kan paih ve bawk alawm. Vai faka Mizo demtute lam hi an thiam lo ve bawk a ni. A nihna takah chuan, mi tam tak chu hna thawh tur an neihin an rilruah Mizo aiin vai a lang lian hmasa zawk tlat. 'Mizo ngei le' ti duh lova Mizo bawk kan dem leh si hi ka ngaithei thak lo. 

Mizo thawh duh loh loh hi vaiin an thawk, tia vaiho kan duhsak zel tak avangin, tunah chuan, Mizo thawh phak loh tha tha hi vai hovin an thawk ta a nih hi. Mizoramah hian Mizote kan chep lo, vaiho pawh. Kan ramah hian vaiho hi a mawihnai tawk talin chêp ve deuh mah se, kan tan a pawi lo ve.


12 May 2016

Ranngo zawng tur te!

Ka han ngaihtuah a. Khaw danga nupui tur zawngte rilru tur!

Khaw nge, ka luck vanglai a pêl tawh a, kan khuaah chuan mi'n min hre chiang em a, min duh tak taktu pawh an awm si lo, min duhtute lah chu ka duhzawng an lo ni lo ve khanglang bawk si, khaw dangah ze țha deuh angin nupui ka va zawng chawt teh ang. Ka hriat tur pawimawh te:

i) Nupui ka zawng tih midangin an hre tur a ni lo; a zahthlak.
ii) Țhian hnai tak ka neihna khuaa mi ngei a ni tur a ni.
iii) Ka neih tum takin mi lo duh lo a nih chuan a dangah ka pakai nghal zat ang.
iv) Mi pakhat duh loh avang mai maiin ka beidawng nghal tur a ni lo.
v) Khaw danga biakrem leh biakfel sa tumah an awm loh avangin a risk a sang tih ka hre tur a ni.
vi) Ka hlawhtling ngei ngei tur a ni, ka hlawhtlin loh chuan ka chhungte ka hmu ngam tawh lo vang.
vii) Hlawhtling lo palh hlauh a nih chuan chhungte hnenah chhuanlam mawihnai tawk ka nei ngei tur a ni.
viii) Ka hlawhtling ta a nih chuan ka haw ina ka chhungte ka hmuh veleh ka lai tur a ni lo.
ix) A zawna zawng tur ka nih tawh avangin ka duhtui lutuk tur a ni lo.
x) Nupui tur zawng ka nih ka hre kar tur a ni.

Hetiang vel hi a ni a, hriat tur pawimawh a tamzia te, an ngaihtuahna buai ve turzia te, an zin hma zana an inngaihtuah nasat turzia te hi tuman kan ngaihtuahpui ve ngai lo! Hre rawh u, nupui tur zawnga khaw danga kalte hi pasalțha tumruh diktak an ni, pasal țha an ni deuh nge nge zel.

(May ni 12, 2012-a thai mai mai).

09 May 2016

Khampat khaw sattu la dam awm chhun Pu Liansanga

Khampat khua hi khaw lian tak, in 2000 chuang a ni a; a khua hi Group 4-ah thenin Group 1-ah Zomi leh Falam an awm a, Group 2–ah Mizo leh Kawl, Group 3-ah Thadou leh Khuangsai leh Group 4-ah Hakha an awm a ni. Mizoram lama Mizo kan ngaih dan leh Burma-a Mizo an ngaih dan a inang chiah lo va, anni chuan Chin hnuaia hnam peng hrang hrang zinga pakhatah an ngai a, anmahni Mizo ngei pawhin hnam peng khatah an inngai deuh bawk niin a lang.

Mizo hi in 600 vel an awm a, Zotawng hlir an hmang. Mizo Thalai Pawl unit tha takin a ding a, Tahan lama ‘Zawlbuk’ an tih ang deuh hian, ‘Zamzo’ hi an ding ve bawk. Fire Police an awm a; Mizoram-a kan kangthelhpawl ang an ni lo. An khua a ro avangin kangmei chhuak thei lakah an fimkhur a, chhun lam leh zan lamah mei tihalh thei hun chhung an nei a, chumi hun bawhchhia chu Fire Police-te’n pawisa chawitirin, chu chu an hlawh a ni nghal. Tukthuan hi dar 11-ah an ei tlangpui bawk.

April ni 21-25, 2016 chhunga Burma Chin state khawpui Hakha-a Chin University Students Fellowship hmanpuia MSU kan han kal kha, Khampat bung tlawh tumin Tahan lamah kan haw a. April ni 23 khaw thim hnuah Khampat khua kan thleng a; kan thianpa Muanzuala nutei Pi Engvari (w/o Pu Rodawla) te inah kan innghat a. A tuk April ni 24 zingkarah kan thlen inpa chuan an thenawm hnai lawka awm, Khampat khaw sattu zinga la dam awm chhun Pu Liansanga chu min hmuhpui ta a ni. Khampat-a kalte hi MSU-a kan president PC Lalrinhlua, kan treasurer Benjamin Lalnghaka, kan secretary dang pahnih J. Lalmuanzuala leh Valkima te kan ni.

Pu Liansanga hi kum 82 mi a ni tawh a, a hriatna erawh a la tha hle. Thawhah natna a nei tih loh chu insawiselna dang a nei lo va, a nupui leh a tu leh fate nen an khawsa mek a ni. Pu Liansanga te hi kum 1935 vela Lunglei district Darzo khua atanga pêm chho an ni nghe nghe. Khampat khaw dintu leh sattu an nih avangin a thiante nen kum Khawtlang Thalai Pawl (KTP) chuan an Golden Jubilee tlin denchhenin February ni 10, 2003 khan chawimawina an lo hlan tawh a, certificate-ah chuan hetiang hian a inziak a:

Pu Liansanga hian kum 1952 ah harsatna leh hrehawmna tam tak tuarin, taima tak leh chhel taka KHAMPAT KHAW DINTU LEH SATTU a nih a vangin K.T.P Golden Jubilee Committee chuan a thawhrimna chawimawina, he Chawimawina Certificate hi lawm takin a hlan a ni.
Kum 1952 February ni 9 khan Tahan atangin Khampat bung tlawh pahin leilet siamna tur enin an kal a. Heta kalte hi amah Liansanga bakah a thiante –K. Manliana, Thanghleia, Hmingthanga, Rinliana, Thantlaia, Chhawnkima leh Phira te an ni a, anni zingah Liansanga hi a naupang ber a ni a, kum 16 mi vel lek a ni. Bung bul hnaiah hian Kawl khua a awm a, chuta an lal chu leilet hmun an dil a, ani’n an dilna a lo phalsak a. He lal hi, khaw sattu zinga pakhat Thanghleia te nena Japan ral dova sipai lo tangho tawh an nih avangin tawng pawh an inhre pawh tha a, mi nazawngin an hmuh theih loh laiin anni chuan awlsam takin an duh hun hunah an hmu zung zung thei a ni.

Kawl lalin a lo phalsak angin leilet hmun an siam a; leilet siamna hmun rem taka nih avangin Tahan leh hmun dang dang atangin an pem lut zel a, khua angin a awm chho ta a ni. An khaw chhakah hian Japan ral len laia Japanhovin an siam kawngpui a awm a; tuna a awmna khua an sah tirha an awmna a ni lo va, bung bula khaw din tum kha, inkalpawh zung zung a harsat avangin kawngpui hnaih lamah an insawn chho va, tunah hian khaw lian tak a ni ta.

Khampat khua bakah Khampat bung hian chanchin a ngah hle a. Pu Liansanga leilet hmun ena kal chu zan eng emaw zat an riah hnuah awm tlang nghal mai lovin Tahan lamah an let a, chuta tanga khua kai tuma an kal chuan Khampat bung chu a lo tlu rup mai a. A hma lawka an kala la ding tha pangngai a ni a, an haw hnuah thlipui a tleh lo va, ruah a sur hek lo. A bul vela Kawlho chuan, “In aiawhin kum tam tak a lo ding tawh a, nangni in lo kal tak avangin a huaiin a chhuahsan ta a ni ang,” an ti a. Heta Kawlho hian he bung hi huai neia an ngaih avangin an tihin an serh hle.

Hmanlai kan pi leh pute, he hmun atanga hnawtchhuaktu Shanho chu helai chhehvelah tlem azawng an la chêng a, an tawng hmang pawh an awm tawh mang lo niin an sawi. Shanho hian Burma-ah Shan state an nei a, he state-a mihring awm zat hi kum 2014 khan mi nuai 58 chuang an ni. Khawvel pumah Shanho hi mi maktaduai 6 vel an awm bawk.

Pu Liansanga nupui hi a hriatna a la tha hle a, kan pi leh pute’na he khua an chhuahsan dawna an thurochhiah chu sawiin, ‘Phunbung zarin lei a deh hunah lam ang lêtin vangkhua kan din leh ang’ an tih thu a sawi. Kan pi leh pute thurochhiah angin he bungin lei a deh rualin he hmunah ngei Zofate chu an let leh a, khua an din hial a; hei hi thil mak ve tak chu a ni.

Khampat khaw sattu la dam awm chhun Pu Liansanga nen

Tuna Khampat bung awm hi hmana bung kha a ni tawh lo va; khua an din dawna a tluksawp hnu khan a bulah bung dang a lo zi chhuak leh a. Mahse, chu chuan bung hmasa zawk chu a khan lo hle. He bung hi Mizoram lam atang pawhin humhalh tumin nasa taka hma lak a ni a, committee te pawh an indin hial a nih kha. Chu bung ding thar leha pawh chu tun hnai khan a tliak leh a, tuna bung la awm tak hi chu tê tham tak a ni tawh a, chan alawi kan nei ta lo a ni ber mai.

Pu Liansanga kan kawm hnu hian Mizo Thalai Pawl unit president Pu Zothansanga kan kawm leh a. Ani’n Khampat bung humhalh tuma hna an thawh dan te chipchiar takin min hrilh a. Mizo hmun pawimawh, bung pawimawh tak a nih avangin Mizo Thalai Pawl chuan uluk takin an enkawl a; nakin lawkah harsatna a awm thei tih hriain a hmun neitu nihna (LSC) pawh thuneitu lamah an dil a, kum 2008 khan a neitu nihna chu Khampat Mizote hnenah pek a ni. Nimahsela, helai hmuna Kawl awmte hi sual tak an ni a, neitu nihna an lo dil ve leh a, thuneitute chuan LSC an lo pek thuah ve leh hmiah mai bawk! “A tih ngaihna tak pawh kan hre tawh lo,” tiin Pu Zothansanga hian a sawi.

A hmun tifaia sam faiin MTP hian hnatlang an nei fo va. Hmanni lawkah pawh bung hi Kawlhovin lo halin, chanchin an hriat veleh Khampat MTP te’n an va thelh nghe nghe. Tun hnaiah Mizoram Chief Minister Pu Lal Thanhawla’n a tlawh a, Khampat bung humhalh dan tur te, a bul luiin a dinna lei a ei hêk zel lohna tura retaining wall siam dan tur te a sawipui a; hetianga Chief Minister-in Mizo hmun pawimawh humhalh dan tur a veia hma lak a tum hi thil lawmawm tak a ni. Pu Zothansanga hian CM chunga a lawm thu hahip a lo sawi a ni.

MSU hian Khampat ‘Zamzo’ hruaitute pawh kan kawm nghal a. 1980’-a musical group anga indin an ni a, an hun lain concert te pawh hlawhtling takin an lo buatsaih mup mup tawh bawk. Group member-te hmun dang danga an awm darh tak avangin, Tahan lama ‘Zawlbuk’ an din ang deuhvin vantlang tan an inhmang zui a, NGO angin an ding zui zel a ni. Oxygen bur te an lei a, hei phei chu Khampat damdawiin pawhin an rawn hmansak thin.

Mizote tana bung pawimawh ber, Khampat bung humhalh a nih theih nan leh, a humhalhna atana a bula khaw dintu zinga la dam awm chhun Pu Liansanga kan kawm thei hi a vanneihthlak takzet a, a hriselna a la that lai ngei hian kan cable TV te pawhin interview neihpui nghe nghe sela, a hlu hlein a rinawm. Khampat bung hi tlusawpin, hmuh tur alawi awm tawh lo pawh ni se, Mizote tan chuan a hmun hlutna hi a ngai reng dawn a ni.

(He thuziak ka post-na google account hi ka paih (delete) avangin thlalak ka post tel zawng zawng a bo vek mai a, a pawi tak tak a ni. Pu Liansanga thlalak erawh facebook lamah ka lo dah hlauh va, ka rawn dah tha leh a ni e. Pu Liansanga hian September ni 9, 2018 khan chatuan ram a pan tawh a ni. Last updated — 16th May, 2022).