01 September 2014

Greater Deeds Remain

Kum 1862 a ni a, America ram president ropui Abraham Lincoln chuan sal tângte tân zalenna dar a khâwng ri bawl bawl a. Chuta tang chuan saltângte’n zalenna famkim an hmu ta a; khawvel kum chhiar hi a lêt zawnga a kala kum 1862 hma lam a rawn inher chhuak leh te a nih ngawt loh chuan he a thiltih ropui tak hian hriat reng a hlawh tawh ang. Chu dar ri chuan kum 150 hnuah pawh khawvel mite tân rimawi a la chhuah reng a ni. Chutih laiin Abraham Lincoln-a ropui kumah America ram president lo ni tawh tho, John Tyler chu a thi a, a thih ni hian sawrkarin official-in hriattirna leh sûnna engmah a siam lo a ni.

Kum 500 lai liam taa mihring lo awm tawhte zingah an hming hriat hlawh zui ta lo chu tam tak an awm ngei ang. Nimahsela, chumi hun laia mi pakhat — William Shakespeare an tih erawh chuan a thih hnu kum tam takah pawh ropui zual zel chiah a la hmabak a nih hi. Chutiang ni thei turin a dam laiin eng thil ropui fakau nge a tih? Mu chungin Christopher Marlowe thu leh hlate chhiar liam ve mai mai ngat sela zawng, a lei taksain khawvel a chhuahsan hun chu a thih hun a ni tur a ni a; nimahsela, thih tik ni reng a la nei si lo a nih hi.

Kum 1939 khan Mizo essayist hmasa ber Kaphleia chuan, “Kan dam rei leh rei loh hi kum te, thla te hian a hril lo ve, kan thu leh kan thiltihin a hril ber zawk a ni,” a lo ti diam tawh a. He a thusawi hian Abraham Lincoln leh William Shakespeare-te a rawn sawi fiah hle a ni. Amah Kaphleia khan ngawr natna khirhkhan tak a vei a, Durtlang-a Inte Thawveng-ah a that lai hun a hmang ral a. He hmuna a awm laia a thuziah ‘Thlirtu’ leh a thawnthu ziah ‘Chhingpuii’ avangin he tlangval khawngaihthlak — Mizoram-in state a hmuh theih nana tha khat pawh sêng lotu, lammual-a phullem phah a nih theih nana ngaihtuahna pawh lo sêng ngai eih lotu hian Mizote hriat reng a hlawh tawh a.

He Inte Thawveng-a a awm lai hian ‘ka damlo a ni’ tiin engmah ti peih lovin a thih hun nghak ngawr ngawr mai sela zawng, tu khawkha han hriat reng tur zawng a ni hauh lo mai. Nimahsela, hah tak leh chau tak chung pawhin a ziak hram hram a, a han ziah zawh meuh chuan a nuna Mizote tana a thiltih ropui ber a lo chhuak ta a ni. Chung a thil ziahte chu a lungphu khawl ang a ni a, khawvelin hawrawp a tihbova ziak a theihnghilh hma chuan kan thinlungah a nung reng tawh dawn a ni.

Mi hahdam laia thawkrimte hi khawvelin a mamawhte chu an ni a. Harsa chung chunga bei tang tangte hi khawvelin a chawimawi thin. Cambridge University-a lecturer leh theoretical physicist lar tak, Stephen Hawking te ang, zeng khat tlat tân chuan khawvel mamawh pêk a har hlein a rinawm. A dam chhûnga thâwk bak hna nei lo tura kan ngaih khan kum 1988 khan khawvela lehkhabu ropui ber pawl ‘A Brief History of Time’ a ziak a, a copy pawh maktaduai 10 chuang an hralh a, tawng chi hrang hrang 35-a lehlin a ni tawh bawk. He lehkhabu avang hian mi naran mai ni lo, mithiamte ngaihsan rawn a hlawh a ni. Ani ang bawka zeng, che thei reng reng lo zingah mi hriat hlawh lo leh thiltih ropui hnutchhiah nei hauh lova khawvel chhuahsan ta hi mi engzat fakauva tam nge awm ang le?! Thiltih ropui chu a nung reng thin. A nung reng dawn.

Zirlai chuan tuna kan khawvel hman hi Stephen Hawking-a khawvel hman tho a ni tih a hre reng tur a ni. A chênna England hi engkim awlsamna, mihringte hlawhtlin zung zungna hmun leh khawvel hran a ni bik reng reng lo. Natna a awm a, khawvel hmun danga awm mang lo natna tam tak a awm zawk hial ang. Buaina leh beidawnna hmun a ni ve tho va, misual tam tak tawmna hmun a ni ve tho. Khawvel hmun dangin a tawh ang harsatna an tawh thinna ve tho a ni. Nimahsela, Hawking bakah Shakespeare leh mi ropui tam tak chu he hmunah an lo chawr chhuak a ni. Chutih laiin, Hawking-a pian hma kum 300 kal taa khawvel chhuahsantu, ‘kan leiin ni a hêl a ni’ tia a hun laia thu awihawm loh ber lo sawitu Galileo kha nunna nei ve tho, tuna ka lei rah mek lo rap phut duptu a ni ve tho. Thiltih ropui hi a ropui a ni!

Zirlai chu midang aiin a thluak a che nasa zawk tur a ni. Mite ngaihtuah tur ngaihtuahtu tur a nih avangin a thluak a sawizawi reng bik a tul a ni. Mihring dam chhan chu thluakah hian a inkhung khawm vek a, thluak thiltihtheihna leh hausakna sawk then thiam thiam hi a vannei tur leh dingchang tur chu an ni mai! Hei hi alawm, an hming kan tarlan tâk mi ropuite hlawhtlinna thuruk chu. Thluak tlawngawl chu thlaler tuikhur tlawhpawh loh ang mai a ni. A hlu a, a chhawrnahawm loh a ni.

Khawvel awm tirh ata tun thleng hian thiltih ropui tak tak a lo awm tawh a, kan nun pawh thiltiha khat a ni. Chuti chung chuan hriat hlawh hauh lovin mi maktaduai tam tak chu an liam thung si. Ropuina hi mi zawng zawng tân a ni lo va, thawkrimte tân chauhva chhawp a ni. Kum tam tak liam ta atanga tun thlenga an chanchin kan sawia kan zir thinte hi an hmel that vang te, an pian nalh vang te, an nu leh pate enkawl dan vang te a ni reng reng lo; an mihringpuite tâna thil ropui an hnutchhiah vang a ni zawk.

Chutiang thil ropui hnutchhiah ve turin mi neinung nih kher a ngai lo. Mi hniam ber leh mi tê ber pawhin thawhrimna tak tak nena a beiha thil tha leh midangte tâna tangkai tak tak a tih chuan chu chuan a vawrh sáng zawk thin. Khawvel hian engtik lai pawhin thiltih a mamawh reng a, chhan reng ngai a nih vang a ni. A lawmthu sawi lêt vena chu ropuina a ni - Pathian pawhin amah faktute a chawisang thin ang hian. Chuvangin he thil hi a Pathian thu em em a ni.

Zirlai chu a ropui tur a ni! Mifing chu a taksaah hun kal tawh a hmuh theih a, a ngaihtuahnaah hun lo la awm tur a hmuh theih thung. Zirlai chu mifing ni sela, hun kal tawh leh lo la awm tur chu amahah awm ngei rawh se. Thiamna leh theihna min petu hian fing filawr tak ni turin min duang ber lo va, finna kailawn zawh turin min beisei chauh zawk a ni. Chumi kalkawng chu zirna a ni a, zirlaite hi a kawng zawhtute an ni. Zirlai thiltih chu a ropui ang a, a nung tur a ni. A nung ang a, a ropui bawk tur a ni. Ringtute ngaihtuahnaah chuan Adama kha khawvela zirlai hmasa ber a ni. A siamtu khan a mamawh a lam khawmsak a, engkim a ruahmansak bawk. Tihtur leh tih loh tur a hrilh a, chu chu zirlai intanna a ni a, tun thlengin a la kal reng a ni. Zirlai chuan tihtur ti sela, a ropui mai ang.

Kan taksaa nunna a lo awm tan atangin khawvelah hian tihtur chhawpsak kan ni a, chu chu thawh mawp mawp mai tur a ni. Kan dam chhûnga thawh tur hna a tam avangin nunna hi a hlu zual em em a, mi thahnemngaite chuan nunna pakhat hi an duhkhawp lo hial thin. Mihringte kova tla tihtur tamzia man pha khawpa taimate chuan mahni mai an duhtawk lo va, company lian tak tak an din a; chutianga tihtur tite chu an ding chhuak mai a ni. Chutiang khawvelah chuan mi tlawngawl leh dawngdahte’n eng nge chan tur an neih ve le?! Engmah.

Yale University-a biophysicist pakhat, Harold J. Morowitz chuan mihring hlutna a chhût a. Mihring taksa hi cheng vaibelchhe 37 velin din theih turah a ngai a; hormones, proteins, enzymes, adt. siam chhuaka a nihna ang taka hna thawhtir turin cheng tluklehdingawn 370 kan mamawh ang a, heng zawng zawng hi remkhawma a nihna ang taka hna thawhtir leh thantir theia nausen pakhat siam chhuak turin khawvel hausakna zawng zawng hian a man zatve pawh a pe thei lo vang, a ti bawk. Chutiang khawpa hlu mihring taksa chu ni reilote chhungin cheng khat man hu pawh tling pha lovin a awm thei reng a, mi thenkhatte erawh chu an taksain nunna a neih tawh loh hnu pawhin an hming leh thiltih mai ni lo, an ruhro thlengin ngaihsan a hlawh thin. Chuti taka hlu he taksa hian khawvela awm chhan a nei ngei tur a ni! Holam taka tawih liam mai tur chuan a pamhmai thlawt a ni lo’m ni?

Thil ropui chu eng nge ni? Midangte tâna malsawmna nei hi thil ropui chu a ni. Thil ropui zawng zawng erawh a nung reng lo va, chhuan kal zelte tâna a ngai reng emaw, a hma aia nasa zawk emawa malsawmna tlingte hi a ni nung reng thin chu ni. Chutiang thil chu mi zawng zawngin an ti thei lo va, a ti theitu chu mi pakhat chiah a awm; a hming chu — taimakna an ti. Mihring taksa atanga thawhrimna thlantui a chhuah hnem poh leh hlawhtlinna leh hlimna nun a lut hnem thin. Khawvel hi a ropui a, nimahsela, khawvel ropuina chu engmah lo mai a ni. Mihring hi ropui rawh se. Ropui taka din kan ni si a.

Hla siamtu chuan thil tha ti atana siam kan nih thu min hrilh a; Pathian thu pawhin ‘Thil tha tih i ning suh ang u’ (Galatia 6:9) a ti bawk. Chuvangin thil tha tih hi a ropui a, thil tha tih chu thiltih ropui a ni mai. Nung reng turin thil tha chu ti mai rawh le.