19 December 2015

Isu ka hmangaih che

Damlo tidam hnem ber doctor ropui Lal Isua

Khawhar chhungte thlamuan thiam ber psychiatrist ropui Lal Isua

Tanpui ngaite tanpui nasa ber social worker Lal Isua

Mi zawng zawngte angkhata hmangaih theitu awmchhun pastor ropui Lal Isua

Tehkhin thu hmanga khawvel hneh thak thei professor ropui Lal Isua

Setana bum theih loh khawpa fing philosopher ropui Lal Isua

Hriat loh reng nei lo Alpha leh Omega scientist ropui Lal Isua

Ka tâna thi awmchhun i nih avangin ka hmangaih reng ang che, Lal Isu.

I vanglai hian

I vanglai hian i lei hmang fimkhur rawh, hmelma a siam thei si a.
 
I vanglai hian i mit meng fimkhur rawh, sualah mi hruai thei si a.
 
I vanglai hian i beng dawh uluk rawh, thu tinreng hretu a ni si a.
 
I vanglai hian i kut hmang tha rawh, sual bultantirtu a ni thei si a.
 
I vanglai hian i ke pen fimkhur rawh a, mi a hruaibo thei thin si a.
 
I vanglai hian i thluak tifim rawh, ngaihtuahna tha lo a siam thin si a.
 
I vanglai hian i siamtu hre reng rawh, Engkimtithei Pathian a ni si a.

Hman leh tun

Hmanah chuan ka la naupang a,
Nu leh pate thu ka awih lo va,
Khawlaiah bawlhhlawh ka paih a,
Meizial zûk ruk ka chîng a,
Inkhawm hlutzia ka hre lo va,
Thil sual ka ti fo va,
Ka nu leh pate rilru a hah thin.

Tunah chuan puitling ka ni tawh a,
Nu leh pate thu awih loh ka hreh tawh a,
Bawlhhlawh thianfaitu ka ni tawh a,
Meizial zûk that lohzia ka hre tawh a,
Inkhawm nawmzia ka pawh tawh a,
Sualin min ngam tawh lo va,
Chhungkua kan va hlim ta em!

Thalai, tho la, êng rawh

Lal Isua kha thalai,
A that lai hun kha khawvel thim lai!

A tho va, khawvel tân ènna a thlen a;
Nang leh kei chu thim ata chhanchhuah kan ni ta!
 
Chhanchhuah ngai chu thalaite,
Tu tan nge Lal Isua i nih ve dawn le?

I thawh hun an nghak reng tawh,
Tho la, êng rawh.

Aw facebook

Lalpa chuan facebook-ah thu a post ngai lo va, mahse, a thu an like thin.

Lalpa chuan facebook-ah thlalak a upload ngai lo va, mahse, thinlungin a hmel a hmu chiang thung.

Lalpa chuan comment turin mi a sawm ngai lo va, mahse, amah comment-na maktaduai tam tak a awm.

Lalpa chuan post a remove ngai lo va, a dahtha ang a, rorelna ni-ah an chungthu rel nan a la hmang ang.

Lalpa chuan facebook account a nei lo va, mahse, thiantha tak kan ni.

Lalpa chuan facebook account a hawng chiah a, friend request a rawn thawn che.

Isua chu

Amah hawtute hmangaihtu awm chhun a ni.

Amah bengtute hmangaihtu awm chhun a ni

Amah hre lotute hmangaihtu awm chhun a ni.

Amah ring lotute hmangaihtu awm chhun a ni.

Amah sawisatute hmangaihtu awm chhun a ni

Amah phiarrutute hmangaihtu awm chhun a ni

Amah nuihzattute hmangaihtu awm chhun a ni.

Amah phatsantute hmangaihtu awm chhun a ni.

Amah khengbettute hmangaihtu awm chhun a ni.

Amah chil chhaktute hmangaihtu awm chhun a ni.

Ka tana thi awm chhun a ni.

Hmangaihtu Pathian

Ram tina a thu zuarte Lalpa’n a hmangaih a,
Nawhchizuarte a hmangaih bang chuang lo.

Thil tha tite Lalpa’n a hmangaih a,
Ruihtheihthil tite a hmangaih bang chuang lo.

A tana inhmangte Lalpa’n a hmangaih a,
Suamhmangte a hmangaih bang chuang lo.

Hlemhletna dotute Lalpa’n a hmangaih a,
Mi hlemhlete a hmangaih bang chuang lo.

Rawngbawltu ina chengte Lalpa’n a hmangaih a,
Zu zuar ina chengte a hmangaih bang chuang lo.

Biak Ina inkhawm thinte Lalpa’n a hmangaih a,
Fianriala in khawm thinte a hmangaih bang chuang lo.

Lalpa chu a tar ngai lo

Pathian thil siam mihring chu
A kum a lo tam a,
A ropuina a chuai a,
A theihna a tawp thin.
Lalpa chu a tar ngai lo.

Pathian thil siam mihring chu
A kum a lo tam a,
A hmingthanna a reh a,
A vanglai a lo tawp thin.
Lalpa chu a tar ngai lo.

Pathian thil siam mihring chu
A kum a lo tam a,
A hriatrengna a hloh va,
A finna a tawp thin.
Lalpa chu a tar ngai lo.

Pathian thil siam mihring chu
A kum a lo tam a,
A tha a thum a,
A lo tar thin.
Lalpa chu a tar ngai lo.

15 December 2015

Ka țhianpa duhtak Mamuana


Kan naupan lai hun leh nun ințawm zawng zawng kha ka ngaihtuah lêt a, Synod-in Pro-Pastor atana an la thar che leh an nemnghet ta mai che hi ka van lawmin ka van lungchhe em! Naupan têt tê ațanga ka țhian ngainat em em i ni a, Aizawl-a lehkha zira i awm hnua i lo haw chânga ka hlim țhinzia kha tunah a vawi khat nan ka sawi chhuak a. I nun leh khawsak danin ka nun a kaihhruai nasatzia pawh a vawi khat nan tunah ka hrilh che a ni. 'Mamuana' tih hming ka thinlunga a rik dan hian midang zawng aiin danglamna thûk tak a nei tih a vawi khat nan ka hriattir che a, nangmah avanga in in hi ka in pakhat anga ka ngaih tâk thu pawh tunah ka sawi chhuak ve chiah a nih hi.

A vawi khat nan he thawnthu hlui hi a chhiartu apiangte hriat turin ka han sawi chhuak ang e aw. Pawl 11 zir zawm tura kum 2007-a Aizawl ka chhukthlak țum kha i la hre ngeiin ka ring. Hma lam hun engmah ruahman lawkna pawh nei thei hauh lovin, in unau rualin Aizawl-ah ka rawn chhukthla ve thawr a nih kha. Khatih lai khan kawng tluanin, Aizawl ka thlen hunah tu inah nge ka luh ang tih ka ngaihtuah nasa asin! Belh tur nei ta lo chu, in in luahah ka rawn lut ve tawp a, in unauvin fel leh tlin takin min mikhual tawp a, ka awm zel dan tura min buaipui nasatzia te kha aw... Kum 8 lai a ni leh ta! Khami avang khan tun thlengin lawmthu ka la hrilh lo che a, a vawi khat nan lawmthu ka hrilh a che! Kha thil avang khan, khatih lai khan lungchhiat nachang ka hre lo va, nang leh i chhungte bula lawmthu sawi nachang lah ka hre nahek lo. I sawi nawn tawh lo teh ang, he thawnthu lungchhiatthlak zet hi chu. Khua a rei a, hun a kal zel ang a, i chunga ka lawmna a zual deuh deuh dawn a nih hi, ka lungchhiatna pawh. A chhan chu khatih laia ka thianpa Mamuana kha, tunah Pro-Pastor i ni tawh si a.

Kan chanchin a chhia a țha kan inhrilh țhin a, ngaihzawng kan neih dan te, kan neih loh dan te thlengin. Ka țhiante zinga ka chanchin hre thûk ber i nih tih a vawi khat nan ka hrilh che a ni. I college kalna Govt. Aizawl College-ah ngei ka rawn kal a, i chhuah hnuah Aizawl Theological College-ah min zirsan ta a. Tun hma angin inkawmna hun leh inhmuhna hun kan nei thei ta meuh lo. Mahse, kum tawpah krismas hmang turin kan haw a, kan inkawm thei chauh țhin. Zai thiam tak i ni a, ATC Male Voice-ah i tel a; TV-ah in music video an lo chhuah țhin. Chuta i hmel a lo lan veleh ka bula mite hnenah chhuang takin, "Khi khi ka țhianpa a nih khi," ka lo ti țhin che asin! Ka țhianpa Mamuana hi ka la chhuang sual ngai lo.

Kum 2012 November thlaah nangmah nen ngei Vanbawng Students' Union, kum 10 chuang lo muhil tawh chu kan kaitho va, kan college kalna țhin Govt. Aizawl College-ah ngei a nih kha. President-ah ka awm a, nang Vice President-ah. Chu chu tun thleng pawh hian kan nihna a la ni reng. Mahse, kan inthlau em em si. Zirna avangin Aizawlah kan awm a, kan khuaa kan haw changin kan inthlauhna a lang leh țhin. Hmana hmaichhana Pathian thu min hrilh țhin khan, pulpit tlang ațangin Pathian thu min hrilh tawh a, kei chu tlar hnung lamah. Chutih lai chuan ka rilruin chhuang takin, "Khi khi ka țhianpa Mamuana a nih khi," ka lo ti țhin.

ATC-ah țha takin Pathian thu i zir chhuak tih ka hria a, ka lo lawm khawp a, kei chang ni lo kan khaw mi zawng zawng pawh. Chutah kan khua PES-ah Principal-ah i awm zui a, khatih lai khan ka ngaih a țha takzet. Pro-Pastor i dil tih ka hria a, keimahah i tling ngei dawna hriatna a awm nghal a. Ka lawm rualin ka huphurh a, tun hma anga kan inkawm thei tawh lo tur mawlh hi. Tichuan, hmanni maiah WhatsApp lamah i tlin thu ka lo hria a, ka lo lawm khawp asin. Chutih laia tu hnenah mah ka sawi chhuah loh ka rilru chu, "V. Lalmuanpuia hi ka țhianpa a nih hi," tih a ni. Pro-Pastor i ni ta mai hi i nu leh i unaute ka lawmpui a, anni pawhin ka țhianpa Mamuana Pro-Pastor a ni ta hi min lawmpui ve ngei ka ring. I chanchin chhuang taka ka sawi zel thei tur hi ka lawm a ni. Ka lawmpui a che. Ka va han lawm tak em! Ka lawmpui takzet che.

Krismas leh kumthar inkarah sunhlu kan lo țhin kha a ni a; rilru inpawh taka kan inkawm theihna hun awmchhun a ni țhin. Hun hi a va kal chak ngai em! Kumina kan khuaa masi i hmang a nih chuan, hei bak chu masi leh kumthar hmanhona hun kan nei tawh âwm si lo va, a tawp nan — kum danga kan tih țhin angin zingkarah in hrang hrangah lut lawr zut ila. Tlai lam ruaițheh zawhah Kudam Veng lamah leng pheiin, haw pahin mi inah chibai i sem leh ang hmiang! Masi leh kumthar inkarah 'khi lamah' sunhlu lo dun leh ila — Aizawl-a hawnthlaka duhsak zawngte sem leh atan! Zanah 'saw lamah' ar kang tawh tak tak bawk ila tiraw? Hei bak hi chu ka sawm leh tawh dawn si lo che a, lo 'yes' ve ve mai ta che aw. Hrilh tur che ka ngah leh tawh a nia.

09 December 2015

Kum 2018 MLA inthlana chuh peih tawh lo tura ka rin te

Kum 2018 MLA Election a lo hnai leh ta kuarh mai! Kum a thar chiah ang a, 'nakkum kum leh chu' kan ti kan ti tawh mai dawn a ni. Tuna kan MLA-te hi ka'n thlir vang vang a, a mimal tak chuan an țha țhe țhaw viau. Mahse, kan party system dik lo nge ni, an țhatna hi ramin hma a sawnpui lutuk lo niin a lang. Kum 2018 inthlanah chuan tuna MLA ni lai, kum upat tawh avanga chuh leh peih tawh lo tura ka rinte ka'n tar lang mai mai teh ang.

Pu JH ROȚHUAMA - 76
Ram buai hma, kum 1964-a BA lo zir zo dim diam tawh a ni. Chutih lai chuan he thu chhiartu tam takte nu leh pa an la piang lo vang! Kum 2018 inthlanah chuan kum 79 lai a ni tawh dawn. Tar chak tawh lo tak ni chung chungin an party hruaitute pawhin an dintir tawh kher lo vang. Mizo mipui 100%-in ding leh turin ngen leh pawh ni ila, amah a țha lo ve tihna ni lovin, țhalai ram vei, mithiam zawkte kianin chawlh hahdam a duh tawh zawk ngei ang.

Pu HIPHEI - 75
Amah Speaker chak tak [hehe] Pu Hiphei hi kum 2018 inthlanah chuan kum 78 lai a ni tawh dawn. Assembly House-a a țawng bauh bauh lai ngaihthlak a hlimawm ve hrim hrim tih loh chu ram hruaitu la nih chhunzawm zel turin midang aia special bik em emna a nei tawh lem lo va, a țhiante tan pa nelawm leh ngainatawm tak a ni ang tih lohvah chuan, amah a țha lo ve tihna ni lovin, țhalai ram vei, mithiam zawkte kianin chawlh hahdam a duh tawh zawk ngei ang.

Pu LAL THANHAWLA - 73
Ani pawh BA a zir laia Pu JH Roțhuama batchmate a nih miau avangin chawl lo thei a ni tawh lo! Helicopter tel lova zin hlei thei tawh lo khawpa taksa chak tawh lo, microphone hmaah lo chuan țawng ring hlei thei tawh lo khawpa upa tawh a ni a, eng ang pawhin rorumin, hrohrang na mah se; eng ang pawhin a huhang nain, a thawm ring mah se, 'ka nupui' ti ngata a koh țhin leh, mipuiin an mamawh leh an duh em em vang pawh ni lova sawrkarin PWD Commissioner atana an rawih nawn awn awn Pi B. Sairengpuii unaunu ni bawk, Pi Lal Riliani'n ding leh turin nawr tet tet leh pawh ni se, kum 2018 inthlanah chuan kum 76 lai a nih tawh dawn avangin, amah a țha lo ve tihna ni lovin, țhalai ram vei, mithiam zawkte kianin chawlh hahdam a duh tawh zawk ngei ang.

Pu Lt. Col. ZS ZUALA - 72
Army officer pension tawh a ni a; Pu Rokunga te dam lai, kum 1961-a class 12 lo pass tawh kha a ni. Pu Rokunga te an hmu pha a, a naupang zawk zawk tawh lo tih a hriat. Kum 2018 inthlanah chuan kum 75 lai a lo ni tawh ang a, a bial mipuite'n la ui hle mah ila, amah mi hawihhawm tak a lo ni bawk nen, amah a țha lo ve tihna ni lovin, țhalai ram vei, mithiam zawkte kianin chawlh hahdam a duh tawh zawk ngei ang.

Pu HMINGDAILOVA KHIANGTE - 70
Kum 2018 inthlanah chuan kum 73 a lo ni tawh ang a, a tha a thum tawh ang. Bial tana hnathawhna kawngah a MLA-puite khum khawpa hna thawk țha a ni chuang lo va; a lu-a kelsam țo țan tawh chu zah hle mah ila, Mizoram buai hnu lawk, kum 1967-a BA lo chhuak tawh a nih avangin, a naupang chhia tawh lo va; amah a țha lo ve tihna ni lovin, țhalai ram vei, mithiam zawkte kianin chawlh hahdam a duh tawh zawk ngei ang.

Pu K. SANGȚHUAMA - 70
Ram buai hmaa HSLC lo pass dim diam tawh, kum 1972-a class 12 lo zir zo diam tawh a ni a, 'ka nau' ti thei an tlem hle tawh ang. Kum 2018 inthlanah chuan kum 73 lai a lo ni tawh ang. Ram tan hna an thawk nasa a, tunah pawh a lang tar bawih tawh a nih hi. Kan pian hma thil, ram buaiah pawh a phusa pawl a lo nih tawh avangin, amah a țha lo ve tihna ni lovin, țhalai ram vei, mithiam zawkte kianin chawlh hahdam a duh tawh zawk ngei ang.

Pu R. ROMAWIA - 68
Tu'n kan țawng lo ngai haw lo se, mi'n fiamthua "minister țahbelh" an tih kha a ni a, kum 2018 inthlanah chuan 71 a lo ni ve tawh ang. Kum upa lam an ni tawh a, mipuite'n kan tițap fo mai hi a hnam ang zawng pawhin Mizote tan a mualphothlak a ni. Kum 1976 kuma MA lo zir chhuak tawh a ni a; mahse, a hnam ang zawnga hnam țahbelh anga hnam dangin min hmuh loh nan, amah a țha lo ve tihna ni lovin, țhalai ram vei, mithiam zawkte kianin chawlh hahdam a duh tawh zawk ngei ang.

Bible-in "Lu țuak chu ropuina lallukhum a ni" (Thufingte 16:31) a lo ti hial a, chuvangin kan tarlan takte hian mahni in luma thlamuang taka chhungkuaa ropuina lallukhum khum an thlang tawh zawk ngeiin ka ring. Rinthu mai phei zawng a nia.

05 December 2015

'Beiseina Khawvel' thlirlawkna


... some few to be read wholly, and with diligence and attention
— Francis Bacon

English Essay-te pa ‘Father of English Essay’ tia chhâl Francis Bacon (1561-1626) chuan lehkhabu hi chi hrang hrangah a thliar a; thenkhat chu tem hlek tawk chauh te, lem liam mai chi te, thial chipa paitawih chi te a awm niin a sawi a Lehkhabu thenkhat chu a eng emaw lai chauh chhiar a, chik taka chip zui chi ni lem lo te a awm a, lehkhabu thenkhat chu a zavaia chhiar mai piah lamah taima leh rilru pe taka chhiar ngai chi te a awm niin a sawi bawk. Chutianga ngaihtuahna chhungril ber seng chunga, taima tak leh chik taka chhiar ngai chi zingah chuan TS Khupchong ziah ‘Beiseina Khawvel’ (essays in Mizo literary criticism) tih lehkhabu hi chhiar hmaih chi a ni lo.

He lehkhabu phek 190-a chhahah hian thupui khal tak tak sawmpakhat lai min chaipui a, a thuhmahruai leh a ‘hla hmatheh’ (prelude) leh ‘hla hnuhnung’ (epilogue) ni kawp nen phei chuan thupui sawmpathum zet min thehsak a. ‘Fakselna’ leh ‘Thlitfimna’ (criticism) bela chhum a ni bawk a, a rum deuh ûl mai a; bazar nuho leh damdawiina damlo awmpuitute ang ‘level’ tan phei chuan lem thiam a har mai ni lovin, bar tina an tin lem loh tur chi a ni.

Hlawm khatnaah hian ‘Criticism’ chungchang leh Mizo literary criticism chungchang min thlirpui a. Criticism awmzia te, Mizo literary criticism hmasawn chhoh dan te min thlirpuiin Mizo literary criticism chu English literature te nena tehkhin phak rual loha naupang ni mah se, tehkhawng leh tehfung hrang hrang hmanga buk pawhin a zãng chhe lutuk tawh bik lo nia a hriat thu a sawi a. Chubakah Mizo literature chuan nihna leh kalphung hran a neih avangin hnamdang literature nena khaikhin vek theih a nih loh thu a tarlang bawk a ni.

Thu hlawm hnihnaah hian Mizo literature-a inhnialna ropui ber ti hiala chhal ngam tur ‘Zosapthara’ hla kalhmang chungchang, thu mu hnu chu a rawn kaitho leh a. Zosapthara hla phuah dan kalhmang, tawng dik lo leh hnunhnâng awm lo zet mai, ngaihngil luih ngai lutuk nia JF Laldailova’n a lo sawi tawh dan leh mi hrang hrangin Zosapthara thlavang an hauh dan chanchin chu ngaihnawm taka min chhui kualpui hnuah sirtlukna mumal tak min siampui lovin, Zosapthara avanga literary debate ropui tak lo chhuak chu Mizo literary criticism tan rahbi thar duhawm tak a nih thu a sawi a. Mizo hla phuahtute tan fimkhur lehzualna a nih a rin thu a sawi mek laiin amah ngei pawh hi ‘Zosapthara Style’-in a thinlung a hneh (influence)-zia lanna atan ‘Zosapthara Style’ ngata a hla phuah pawh a tarlang tel nghe nghe.

Bung thumnaah hian Mizo folk song-a intukna hla (satire) chungchang chu Thlanrawkpa khuangchawi atanga lo intan chho a nih dan chu bul tak atanga chhuiin min kawhhmuh a. Intukna hla chuan Mizo folk songah bu a khuar nasat thu leh tunlai thleng pawhin Mizo khawtlang nunah dinhmun thuk leh pawimawh tak a la luah reng niin a sawi.

Then linaah hian ‘Confessional poetry leh Mizote’ tih thupui tunlai tak, tunlai thangtharte zinga ‘theory tharlam’ tak leh rilru hneh thei tak ‘Confessionalism’ chu Mizo hla hluiah hmuh tur a tam thu te, a bikin Laltheri leh L.Biakliana te’n anmahni hringnun zinkawng hrehawm lutuk an puanchhuahna hlate chu he huang chhunga hmun sáng tak luah thei an nih thu te min hlui a. Chutih rual erawh chuan Mizo khawhar hla leh lengzem hla zawng zawng mai ‘confessional poetry’ anga khung theih deuhthawa han tarlan hi ‘thahnemngaihna’ chuang liam ni maiin a lang a. Amah ngei pawhin ‘Fet taka teh loh law law a nih chuan ...’ tih a telh zeuh nain duh duha lo phalrai mai chi erawh a ni lo. Miin a taka a tawn ni miah lo, a nunkawnga a dai buak ni reng reng lo, a suangtuahna khawvel leh a tawngkam thiamna hmang tangkaia hringnun hrehawm tinreng tuar anga a intarlanna hi ‘confessional poetry’ an tih hi a ni ngawt lo va, amah ngeiin ‘a ziaktute nena inkungkaihna nghet tak, pawh then theih loh a ni a, a phuahtu inpuanna a nih miau avangin, a chungchang sawinaah a phuahtute chanchin zir tel a ngai a, a phuahtute chanchin hriat tel leh chhui tel a tul,’ a tih tak mai hi bawhpelh leh lo namnul ngawt a thiang lo a ni.

Hlawm nganaah hian ‘RL Kamlala hla ziarang leh hla phuahtirtu’ nia a hriat chungchang min hawipui leh a. Hetah hian RL Kamlala hla phuah dan kalhmang te, a hla thu hman dan te chu technical taka min thlirpui hnuah, RL Kamlala hla phuahtirtu nia a hriat chi hrang hrang chu behchhan leh tan chhan mumal tak neiin min hrilh a. A bengvarthlak satliah mai a ni lo va, beng a verh a, beng a fah tel pha hial. Hetiang taka chik taka chipna hian RL Kamlala ropuina a belhchhah rualin Mizo literature chu pen khatin a thantir tih a chiang. He thlirna tarmit hmanga han thlir ve pawhin, RL Kamlala hla te kha ‘Bliblical’ hle mah se, a hla te kha ‘rihdil tawngkam’ taka cheimawi a ni tih hi a chiang a, a Mizo raih vek mai a ni.

Paruknaah chuan ‘Par mawi thang vulna Mizo hla’ tih a ni a, a thupui han chhiar ringawt chuan Liandala hla ‘Par mawi thang vulna’ tih hla min zirpui dawn emaw tih laiin, ‘Pangpar avanga Mizo hlate hi a taka par ve chauh an nih thu’ min sawipui a. Ziakmi leh ‘critic’ tia sawi theih pawh mi eng emaw zat kan lo nei ve tawh a, a thlirna tlang atanga thlir thlirpuitu hi an la awm meuh lo. ‘Pangpar hi Mizo hla tifamkimtu hialah a ngaih theih ang’ a tih te, ‘Lengzem hla lamah ngat phei chuan pangpar hi a par tial chuai a, a vul zawng leh a chuai zawngtein hman a ni thin,’ tih min hrilh a, ‘Mizo hla thu chu pangpar huan chi khat’ a nih mai thuin hmawr a bawk a ni.

Hlawm sarihnaah chuan ‘Zotawnga hla thu ziarang leh a hman dan’ tih a ni a, Mizovin hla thu atan kan bul vel thil leh nungchate kan hman tangkai thiamzia te, savain Mizo hla thu a tih hausak dan te, Mizo hla thu thenkhat chu hnamdang tana hriatthiam phak bak a nih thu te sawiin, Suakliana’n ‘Lawmna tuifinriat a inhawng’ a tih te, Patea’n ‘lawng chawlhna tlang thianghlim’ a tih te chu a ropuizia leh rilzia min hlui laiin, chutianga hla tuam mawitu hla thu danglam chher luih tumna thenkhat chu pawm hleih theih a nih loh dan te a sawi bawk.

Bung riatna leh bung kuana hi ‘book review’ niin C. Lalnunchanga ziak ‘Ka mi huaisen leh ka pasaltha’ tih leh Lalhmingliana Saiawi ziak ‘Lungrang Laiawrha’ thawnthu te bihchianna a ni.  Mizote’n literary criticism kan man thiam dan pakhat ‘book review’ a nih avangin a lehkhabu chungchangah a insawrbing hle a. A thlirna pawh ‘literary tak’ niin literature lama primary sikul tal kai pha lo tan chuan a thu khel tam tak hi tawmpui phak a har viau ang. Chutah tak chuan a zir mite thlirna atanga ‘genuine judgement’ tha tak a nih dan erawh kan hmu thei. Plot, character leh dialoque fuh tawk loh dan te chu pawmawm tak, a ziaktu tan pawha ‘Amen’ ngawih ngawihna turin a ziak thiamin a chik peih a, literature thanlenna atana chaw tha tak a tling.

Bung sawmna hi ‘book review’ huang chhungah a dah ve chiah lo nain a peng hla lo. ‘Critical analysis of ‘Engtin awm ta zel ang maw’ tih a ni a. Mizo ziakmi hmasa C. Thuamluaia kutchhuak pakhat zirchianna a ni. He ‘critical analysis’ hi ziakmite tana inzirna leh leh kawng kawhhmuhtu tangkai tak a nih theihna a tam mai. Fiction writer te hian phuahchawp liau liauin hringnun khawvel an din thei tih chu a chiang a, mahse, chu khawvel chu hringnun tak tak (real world) nen a inpersan lutuk chuan a ngaihnawmna a tlahniam a, mi hnehna a tlachham thin. Mihring nun leh thil tawna inhmu rem palh (co-incidence) hi chu a awm thei nameuh mai, mahse, awihawm lo leh chher chawp lutuka thlentir a nih chuan ngaihnawm aiin ninawm leh ngeiawm a chang thin zawk a ni tih he thlirna atang hian a hriat theih. He thawnthua a tawngkam hman (language) hrim hrim pawh a chik hle a, chutih rual chuan Pu Buanga Dictionary hi ‘Dik lo thei lo’ tluka tehkhawng leh tehfunga a hmang erawh a dik vek lo ve thei tih erawh a chhut ve a tul deuhin a lang.

Hlawm sawmpakhatna leh a hnuhnung ber hi ‘Tiau thiltihtheihna’ tih a ni mauh mai a. Mi vannei bikte’n mi tam tak pal liam tawhna hmuna pawisa an chhar tlat thei ang mai hian, Tiau lui hi pipute an rawn paltlang tawh hnuah leh ziakmi leh chikmi tam tak an liam tawn hnuah ani thlirna ang leh chhût anga chhûttu hi ka la tawng lo va, chutianga lo ziak tawh chu an awm a nih pawhin ka la chhiar fuh lo a ni tal ang. Tiau lui chu Mizo tawng thumal tam tak piah chhuahna a nih thu te, Mizo culture intanna a nih thu te, literature vul chhohna pawimawh tak a nih thu te chu history behchhanin a chhui a. Khawvel awptu British te khan Zofate pawh awlsam zawka an awp theih nan politician-te tawngkam takin, ‘barhluih ramri’ avangin Zofate an thendarh a, chu thendarhna atan chuan Tiau lui bawk hman a nih dan thiam taka sawiin, ‘Tiau lui hian kan khawsakna hmun chu ram hrang nihtir mah se, kan thinlung suihzawmtu leh luankhawmtirtu ni sela a duhawm hle mai,’ tiin Zohnahthlak insuihkhawm pawimawhnaah min luhpui a ni.

Heng thupui hrang hrang sawmpakhat bakah hian thuhmahruai leh hla hmahruai te pawh hi  zir tham a tling a, thuhmahruai phei hi chuan Mizo literary criticism history hi a hawl zauin a hawl kim hle a, lehkhabu chhuah hlawk lohzia thlenga min hrilhin, ‘tuina leh phurna avang chauha ziah chi niin a lang’ a ti nghe nghe.

Criticism hi ‘Creative writing’ tel lovin a awm thei lo va, criticism chawm loh creativity chu a famkim thei hek lo. Platoa khan a hun hmalama creative writing te sawisel chiam avang leh ‘poetry bu te a hàl’ hial avangin Aristotle-a khan ‘poetics’ hmangin literature nihna diktak a rawn pho lang a, chuta tang chuan criticism hi creativity chawmtu leitha leh tithangduangtu a la ni chho ta zel a ni.

Thuziakmite hi hlawm hnihin an then phawk theih a, âwmhàwp thuziaktu 'creative writer' leh chumi te thuziak lo tuihnih a, lo zirchiang a, lo belhchhah a, lo tihlu zualtu; a ziaktu leh a chhiartu inkara palai (ambassador) hna thawktu 'critical writer' te an ni. A lo dawngsawngtu tana literature tha tak leh rilru hneh thei tak chher chhuak turin 'creative writer' chuan 'literary theory' a hriat a pawimawh a, chutianga mi kutchhuak lo tuihnihtu leh lo fakseltu 'critical writer'/‘critic’ ngat phei chuan 'literary theory' hi a hriat a pawimawh mai a ni tawh lo va, a hriat ngei hi tulin a tul tawh zawk a ni. Chuvang chuan 'literary theory' hi 'criticism' in a a zui a ngai a, thu leh hla khawvelah chuan fartuah leh vaube ang mai hian an inparpawlh a tul a ni.

Chutiang taka criticism hi literature tithangduangtu leh chawmtu chaw tangkai a nih avang chuan a pawimawhzia hi kan la hre dawn chauh niin a lang a, chutih lai chuan ‘criticism’-a kan thlen chin leh chim chin erawh chuan duhthu a la sam tawk lo. He lehkhabu ziaktu ngei pawh hian tuna kan thlen chin atang hian ke la pen ngai leh la pen leh theih a nih a beisei vangin ‘Beiseina khawvel’ tiin a lehkhabu hming pawh hi a phuah a nih hmel. Chutah chuan inthlahrung angreng tak siin, mithiam leh chik peih dang te auchhuahna a nih theih nan, mi â zawk chu a au chhuak ta nia insawiin a prelude-ah chuan—

Tuifawn a ngawi a,
Tlang a phûl bulh bulh a,
Nungcha an reh a,
Lungte an au chuah chuah a,
Chhum a zâm a,
Chhimbal a inlet but but a.

Chu hmunah chuan,
Thihna nghakin
Mifing a ngawi a;
Mi â a au thung
‘Khawnge beiseina khawvel’ tiin.

He khawvelah hian thil nihna chu a letling fo va, chhimbal a inlet but but a, chhum a zâm chang a awm a; tlang phul bulh bulhin tuifawn erawh a ngawi duk chang a awm thin. Chutah tak chuan mifing leh thiam zawkte’n ngawih an chuh miau chuan, lungte leh mi â zawk nia ngaih pawh a auchhuah a tul thin. 

Criticism hmawr bawkna atan chuan, Zikpuii Pa’n Mizo Academy of Letters (MAL) ‘Book of the year’ hmasa ber B. Lalthangliana ziak ‘Ka lungkham’ tih lehkhabu a review-naa a thuziak hi i hmang teh ang. “Lunghlu bazar-ah chuan experts an awm châwk a, a chhan chu lunghlu leh lunghlu hi a lo inthlau thei viau a lo ni a; chubakah a lem mawi tak tak, a tak nena thliar hran theihloh khawpa mawi te hi a lo awm a, a inbum fuh vek vek te chu an inbum hlum thak thei a ni. Chuvangin lunghlu hrang hrang that leh that loh dan hre sise tur chuan mi mawl mit chu a tawk lova, mithiam mit rawih a ngai thin a ni. Chutiang bawkin literature khawvelah hian, thuziak tha leh tha lo min hrilh turin critical review min siamsaktu critic kan mamawh a. Thil tha rau rauah a tha bik riau leh that dan danglam taka tha te pawh a awm thei a; chutiang mi chu kan tunlai dinhmunah hian kan mamawh zual ta a ni’ a tih hi zaa za pawm tlak a ni.

He lehkhabu ziaktuin thu leh hla a rukruk (plagiarism) chungchang tawite a tarlan hi ziakmite tana thil pawimawh a tling. Social media khawvelah hian ‘copy paste’ hi nitin zantin kan hmuin kan chhiar a, chutih rualin literature-ah hian mi tih ‘copy pase’ ngawt ni lo, an tih dan zulzuia mawi leh tha zawk, hnunhnang ngah zawk leh mi hneh zawka an ziah thiam chuan, chu chu ‘creativity’ ropui a tling thung. William Shakespeare-a ngei pawh khan mi plot ru kualin, ama hming chherna lemchan 37 te kha a ziak chhuak ve mai mai niin an sawi ve tho. ‘Plagiarism a nih loh chuan zui tlak zui a, entawn tlak entawn hi hmasawnna tur pakhat a ni thei’ tia he lehkhabu ziaktuin a sawi hi lem mai piah lamah thial chip a, pai tawih a, literature-a min tithangtu tur a ni. Amah Zikpuii Pa ngei pawh khan, ‘..Mi entawna thil ti ve emaw, mahni awmchhuaka thu phuahchhuak phawng phawng kan tam ta a, thu phuai tak tak leh herh tak taka zamchhuak pawh kan tam ta. Tin, mi entawna thil ti pawh kan awm chho zel ang. Literature-ah chuan mi entawn hi a pawi hranpa lo va, mahse, entawn thiam leh thiam lo inkar erawh chu hla tak a ni. Ka sawi tum ber chu, kan literature thang chho zelah hian tunhma zawng aiin critic tha kan mamawh a ni,’ tiin a sawi. Fiamthu bu atanga bul tana, ‘pindan khawhar’ khawhara min luhpuitu TS Khupchong hi ‘critic tha mamawh chhanna’ a nih ngei ka beisei e.


'Beiseina Khawvel' lehkhabu phena thu kam hnih khat

"He art hi atsote art a nih ber hi maw..."

Vawiin chu ka lehkhazir peih lo phengin he lehkhabu, 'BESEINA KHAWVEL' tih hi ka han chhiar lawr dun dun a. Ngai teh! Chutah chuan ka rilru zawng zawng hre vektu mi pakhat chuan ka lo vei leh ka rilrua ka lo paipawn thilte chu a rawn thai lang ta siah siah mai a. Ka duhtawka ngah ka chhiar hnuah a lawm nan kutbeng lem lovin, rilrua 'Amen' ti chungin ka thaw huai a. A ziaktu hi ka lo hmuh fo tawh ni mah se, ka hmuh leh hmasak berah ka chibai ang ka ti chhuak hial a! 

A ziaktu hi a hmel ka hmuh hma atanga a hming ka lo hriat hnu a ni a. Chu chu a lehkhabu hmasa ber 'Hmangaihna Tuboh' tih atang khan a ni teh daih a. Talent nei tha em em mai a nihna chu ‘Comedian Search’ lamah a lo ni teh daih a. Khawi hawi zim tak hian ka ring pawh fan ta lem lo chuan bawkkhupin ka lo thlir emaw ni. Tunge a nih ka hre hauh lo!

A hmel ka hmuh hmasak ber ni kha chuan amah hi ka lo hriat thin amah kha a ni tih ka hre lo va. Mahse, ka hriat dan chuan ka mi ngaihsan Phillipino boxer ropui 'Pacquio' tiin ka lo chhinchhiah ru khiau a. Tin, heti hi a ni a; inang ka lo tih leh ka lo chhinchhiahna chuan a lo nih ngei hi tih chu tlai khaw hnuah a rawn finfiah a. (Hei hi ka hriat dan chanchin tawi tit tet te chu ni se).

He a lehkhabua thuhmahruaiah hian ka duh em em mai chu ziakmite khawvel a rawn tarlan dan hi a ni. Chung ziakmite chu mi vanduai leh khawngaihthlak tak an nihzia tarlangin, title lo nei vete nen han khaikhin chuan ‘khi tah’ ni lovin ‘khu tah’ an awm thu thlengin a tarlang a. Chung dinhmun harsa leh khirhkhan tak hnuaia dingte chu, kan sawi tak 'Ziakmite' chu an ni. Chungho nun chik taka a thlir hnu chuan thil mawi inchhunna Literature luipui chu a tui mite tan chuan 'Atsona art' a ti tlat. (Ka va duh si em!).

Ni e, lehkhabu chhuah hi thil awl-ai a ni lo tawp ang. Hlawkna ngawr ngawr um chu, vai ngal fip tin ten tawng takin 'NAHI.' 

A lo ti chhuak tawhte pawhin hlawk tum vang ngawr ngawr ni lovin, tuina, phurna, leh taimakna vang a ni tih chu a thuthlukna a la ni ta deuh deuh. A la dik zel. Mi pakhat pawhin ‘Mizo zinga poetry bu tihchhuah chu ek hralh tluk nen a inang reng’ a ti ve tlat (A tawngkam ang diak diak a ni chiah tawh lo maithei).

He lehkhabuah hi zirlaite tana zirlai pawimawh tak tak inchhun khawmna a ni a. Hetiang lam hawi hi kan ngah tawk lo hle. A rintlakin a chhawrtlak hle ang.

He khawvel beiseina khawvelah hian, I beiseina khawvel chu a huang lo zau zel se la tia beiseina i lo nei a nih chuan, i lo zawn rilruk leh i beisei chu he ‘BESEINA KHAWVEL’ lehkhabuah hian a awm tih hriain lo beisei ve ang che. (Duhsakna awka a ni si a!)

04 December 2015

Venhim ngai kha chhanchhuah a ngai

Kum 1871-a Sailam lal Bengkhuaia’n Zoluti a man avangin kum 1872-ah British ho chu Zoram-ah an lo lut a, hei hi Vailen vawi khatna tia hriat a ni a, hei hi Mizo lalte leh pasalthate khan an lo hlau lo hle mai a, hla hmangin an lo phuah el nasa ve hle!

Khum khum taka, a ngûr leh Sappui intu,
Tu lal chu sang zawk ang maw e,
Vanzawl chung turni angin,

tiin Fanaiho phei chuan hla an lo phuah hial a ni. Zoluti an lak kir leh hnuah an kir leh mai a; mahse, Mizo lalte’n ralthuam duh vang te, ram humhalh duh vang têa an chhehvel hnamte an rûn fo tâk avangin kum 1887 khan Zoram-ah British sipaiho chu a tum hnihna atan an lo lut a, hei hi Vailen vawi hnihna tia hriat lar a ni zui a. Hemi tum hian an lo thawkrip hle a, sipai 7366 lai an lo lut a, vailen hmasa aiin an chet dan a rawvain khua pawh an hâl nual a ni (British leh Mizo Chanchin by S.K.Sanga).

Mizo thawnthu ziaktu lar Zikpuii Pa khan a novel ‘Nunna Kawngthuam Puiah’ tihah khan a changtupa Chhuanvawra hmangin vailen laia Zorama British ho lo lut chu, “Hriam keng lo mihring an that ngai lo va, kan bungrua min rawk lo va, ei tur leh in tur an lak pawhin a man min pe zel a; hmeichhia pawh, mipa leh hmeichhe induh dan pangngaia an zawlthluk loh chu tihluihnain tumah an pawl lo va; kawng engkimah an fair a ni,” tiin fak hluak mah se, ngun taka chhut chuan a lo dik tawk lo deuh niin a lang.

Vailen vawi hnihnaah khan Mizo lalte khan theihtawpin British ho chu an lo dodal a, bawrhsap chuan an tana hnawksak thei tur nia ngaih lal leh pasaltha eng emaw zat chu manin jail-ah a tantir a; Mizo lal leh pasaltha mi 16 lai mai chu manin vai ramah lungin tantir an ni. A then chu dam chhunga tantir an ni a, a then lunginah sawisak hlum an ni a, a then phei chu British kuta thih aiin tiin anmahniin an intihlum hial a, a then chu jail chhuahna hun remchang an hmuhah pawh an chhuak duh lo ngat a, British ho an lo huat thinzia kha runthlak tak a tling! Chuti fakauva an huat chhan chu, an phalna la miah lova an rama lo lut an nih vang a ni. Khawnglung lal Vansanga phei chu manin Lunglei Camp-ah reilote tantir a nih hnuah an vawhlum nia!

He vailen hnuhnung zawka lalte leh mipui thin tirim zual em emtu chu, sipaihovin an hnena hmeichhia (nula) pe tura ngen an chîng kha a ni. Lunglei Camp-a an hotu ber Capt. Charles Steward Murray (Mizovin ‘Marliana’ kan tih) pawh khan Khawhri lal Zakapa nupui hmeltha deuh mai chu a lo ngên pek a ni awm e. An chhekin an halsak kher bawk nen, Zakapa thinrim chuan a pasalthate nen an kap a, sipai pawh eng emaw zat an thi a. Marliana chu tihhlum lohvin a tlanbo va, a hnuah record tha vak lo nen an ramah a haw ta a ni (Mizo history kamkeuna by R.K. Lalhluna). Tin, Bengali hovin Zoram chhunga mau awmte an phalna la lova an lak fo vangin kum 1777 April thla daih tawh khan Sibuta hovin nasa takin Bengali ho nen an lo inkap tawh nia sawi a ni bawk. Chuti khawp chuan Mizo lal nunrawng hmingthang, mahni farnu ngei pawh sial anga chaiha chhun hlum duhtu te pawhin kan ram hi an lo humhalh a, ram an lo hmangaih takzet a ni. He ram hi ‘ka ram, kan ram, Mizoram’ kan tih theih chhan chu pasaltha tam takin an nun an lo hlãn tawh thin vang chauh a ni. An thiltihte hriatreng leh hnam rilru kan put ve hi anmahni kan chawimawi theih dan sáng ber a ni rih âwm e.

Kum 1812 khan USA leh British chu nasa takin an indo va, hetih laia naupang tê, American poet lar tak ni ta Henry Wadsworth Longfellow chuan kum 13 lek a nih laiin November ni 17, 1820 khan a poetry hmasa ber ‘The Battle of Lovell’s Pond’ chu Portland Gazette-ah a tichhuak a, chu a poem hmasa ber chu ram leh hnam hmangaihna hla a ni nghal! A naupan laia a pian a seilenna hmun ngeia indona lo thleng bakah, a pu Peleg Wadsworth hi American Revolutionary War-ah khan sipai general a ni bawk a, chu chuan a nunah nghawng a nei hle a ni ngei ang. Chu hlaah chuan,

The warriors that fought for their country, and bled,
Have sunk to their rest; the damp earth is their bed;
No stone tells the place where their ashes repose,
Nor points out the spot from the graves of their foes,

tiin mawi lungrun takin a chham chhuak a. He hla hian ram tana beitute tawrhna a pho lang chiang em em a, a chawimawi bawk a ni. Chu mai a ni lo, Mizoram dinhmun kal zel thlir chuan Longfellow khan kan ram buai laia Mizo pasalthate tana a phuah a nih a rinawm rum rum thei nia!

Vailen tan atanga kum 100 a liam hnuah mi pakhat, a hming Capt. Chhawntluanga chu May ni 24, 1969 khan Tuirini kamah vai sipaihovin an vawhlum a. (Rambuai Literature by C. Lalawmpuia Vanchiau). A thih hmaa a thianpa Capt. Lalrinthanga, vai sipai kut tuara boral ta puala hla a phuah ‘Aw I hming a dai lo vang’ tih chuan mi tam tak a vêl a, amah ngei mai chu rapthlak taka vuakhlum a ni leh bawk nen, he hla hian mite thinlung a hneh zual bik a ni.

Aw, i hming a dai lo vang.
Thang leh thar chhuan tam ral mah se;
Zoram chhana i tuarna hian a man tawk e,
Chham ang i zalna piallei hmun leh
Zan mu chhing lo doral karah;
Kan tuanna mual tuai ang tharin
Nghilh ni i awm dawn lo,

tih chu. Lalsangzuali Sailo-in runthlak takin a sa hlah hlah thin a ni lo’m ni khah?! Longfellow leh Capt. Chhawnthuama thlarau chan a inhnaih viau mai.

Kum 1966-a MNF-in India ram laka zalenna a puang meuh chuan nghawng a ngah ngei mai! A hria leh tawngte sawi danin, Mizoram-ah ‘tawrhna’ leh ‘chhia’ zawng zawng chu a hlawm hlawmin a rawn thleng tup tup a ni ber! Mizo thalai tam tak chu rapthlak taka sawisak hlum an ni a, vuakhlum an ni a, kahhlum an ni. Mizo hmeichhia tam tak chu pawngsual an ni a, nghaisak an ni a, rilru lam thlenga buai zui ta an awm nawk nia sawi a ni. He movement hian a tum tak hmu lo mah se, Zofate thinlungah kum 100 kal taa Mizo lalte leh pasalthate neih ang ram leh hnam hmangaihna a tuh thar a, ram leh hnam hmangaihna bakah ram leh hnam humhalhna duhna leh ram leh hnam inpumkhatna duhna chu thangtharte rilru-ah a tuh a, chu ngawt pawh chu he movement hlawhtlinna ropui a tling. Zofate tan sawi nêp phal rual a ni lo.

‘One in a million’ an lo tih thin tling phak ve ngei tur, June ni 28, 2008-a khawvel chhuahsan ta Capt. L.Z. Sailo, Zofate inpumkhat nana a beih avanga man hial lo tawk tawh chu a hming a lo lan rualin a hla phuah ‘Insuihkhawm leh zai i rel ang aw’ tih chu a lo lang nghal lo thei lo. He hla hi Zofate inpumkhatna hla thupui (theme song) a ni a, Chhinlung chhuak Zofa zawng zawngte’n angkhata an pawm theih hla leh an lung lèntu hla a ni a, a hlu chungchuang a ni!

Unaute u, in dam tlang alawm maw,
Rinawmna chibai inbuk ang le;
Chhinlung chhungkhat Zofa kan nih hre rengin,
Insuihkhawm leh zai i rel ang u.

Phat rual a awm lo, ril tak a ni. ‘Rinawmna chibai inbuk’ hian Chhinlung chhuak Zofate chu min pawt hnai a, min suihzawm a tum a ni. Ani hi Zofate inpumkhatna tlangaupuia chhim chhak hmar thlang hrûta Zofate chênna hmun hrang hrang lo fang kual tawh a ni a; Zofate inkhawmpui hrang hrang a awm hian, inpumkhat lo, inpumkhat thlahlel em em site chuan rilru thuhmun puin he hla hi an saho thin. Hetiang mihring hi Mizote hian tam zawk kan mamawh a ni.

July ni 20, 2015-a Capt. L.Z. Sailo lo tuallen thinna hmun ngei, Geneva khawpuia Zofate inpumkhatna (reunification) ‘thihchilh’ thaktu Rafael Thangmawia hi sawi hmaih theih a ni lo. Zo-Reunification Organisation (ZORO) hotupa a ni a, ama sum ngei sêngin Zofate inpumkhat nan kum 20 chuang zet mai chu theihtawp a lo chhuah tawh thin. July ni 27, 2015-a Vanapa Hall khat tlata a ruang hmuaktu mipuite hmaah Rev. Vanlalchhuanawma chuan, “Mizo hnam insuihkhawmna symbol a ni tih hnial rual a ni lo,” tiin a sawi nghe nghe a, he a thusawi hi R. Thangmawia baka phu leh hlen zo an awm chuang lo. MNF hotupa Laldenga khan tharum hmangin zalenna a sual a, Zohnahthlak hrang hrangte chuan tha an thawh a, amah R. Thangmawia pawh an zinga mi pawimawh tak a ni. An thawhhlawk em em a, kha movement kha hnam inpumkhat nan a pawimawh hle. ZORO hotupa R. Thangmawia chuan he movement hi chhunzawm zelin tharum tel lo (non-violence)-in zalenna a sual a, hnam inpumkhatna a tlangaupui thung.

Vailen hun laia kan lal leh pasaltha, kan mi huai hmasate khan kan ram venhim tumin theihtawp tak meuh meuh an lo chhuah a; tunah erawh zawng, kan ram chhanchhuak tur leh sual chhuak tura kan beih a lo tul ta hial mai. Engtik lai khan nge he hnam hian a ram a hlohva engtik lai khan nge he ram hian a hnam a lo chân mai le?! He ram leh hnam tana mitinin pakhat theuh kan neih nunna lo hlãntute avang tal pawhin ram hmangaiha harh tharna kan chan a ngai. Zofate hian heng mite hming hriat loh hi thil zahthlakah ngai sela, ram leh hnam hmangaihna thu tlangaupui hi thil thingah chang ngai lul suh se.

Anni chuan an chên ve phak loh tur zalenna an mitthla a, an tu leh fate nawm zawk nan an bei tauh tauh a ni. Kum upa tak chung pawhin, an khawvela beiseina dang nei tawh chuang lo turte’n Zoram hmabak thlirin an theihna tâwp an la chhuah tawk tawk lai hian thalaite hian eng nge kan tih le?! Zalenna duh leh thlahlel em em, hnam inpumkhatna mangphan fo thinte hian an suangtuahna chu an mutpui a, an thawhpui leh a, an duhthusam ang ngeiin an thihchilh ta zel a nih hi.

They died in their glory, surrounded by fame,
And Victory’s loud trump their death did proclaim;
They are dead; but they live in each Patriot’s breast,
And their names are engraven on honor’s bright crest.
-H.W. Longfellow

(He essay hi kum 2015 YMA General Conference Souvenir-ah leh, Mizoram University Annual Magazine 2015 'Lunglohtui'-ah tihchhuah a ni tawh).

03 December 2015

Riang rûm ri

Ka thla ka zâp ang a,
Sáng taka invawrh theih hun ka la nei chék ang.

Ka tel lova tlei em em te,
An tel lovin ka tlei lo tih hre reng chunga mi hre duh hlek lo te...

An chungah thla ka zar delh delh ang a,
Tukkhum chîp chãihin min la thlir dauh dauh ang.

Hla takah ka thlawk ang a,
An hmuh phâk loh kawlkil tawp thleng pawhin.

Ka țhian, 'khawiah nge a awm?' an tih chuan,
Rinawm takin, "Hlatekhuaah," lo ti ang che aw...

01 December 2015

Ka pu Roțhuama leh rambuai lai

Nimin, November ni 30, 2015 khan Lunglei panin kan zin chhuak a, Melthuma kan din laiin ka pu Roțhuama, kum 75 mi chuan an khua Aibawk thleng chuan a rawn dil a. Samtlanga mitthi rala kal a nih thu a sawi bawk a. Kan lo thawl bawk a, kan chuang phei ta a, titi ngaihnawm tak kan hre zui a.

A tuia tui tih takah rambuai laia a thil tawn ka zawt a, an hun laia Zoram khawvel chanchin pawh. Kum 1940-a piang a ni a, ram a buai hma lawkin nupui a nei a, rambuai hian fa pakhat a nei hman tawh. Rambuai lai hian volunteer a ni ve lem lo va, mahse, puakphura a țan thu min hrilh.

Thil interesting tak tak ka hriat phah. Ka lo hriat ngai lem loh, volunteer-te pawhin puakphur an lo chhawr țhin thu a sawi a, amah pawh an zinga mi a ni. Sabual-a an awm lai a ni a, vounteer puakphurah țum thum a țang tawh. A hun a sawi thei lo va, rambuai tak tak lai, kum 1970 hma lam deuh a ni maithei.

Țum khat vounteer puak a phurh țum chuan pawisa an phurh thu a sawi. "Khawia pawisa nge?" tia ka zawh chuan, bank ami an lak (rawk) a nih thu a sawi! Chu chu patling hlir sawmpahnih ngawtin rit nelh nawlhin an phur a, tam a ti ve khawp mai.

Vai sipaiho puakphurah pawh a lo țang tawh a. Sabual ațanga Zemabawka parachute an phurhsak kha, rit a tiin a sawi uar hle. Kg 40 vel zeta rit a ni a, kawng lakah zan hnih vel zet an riak. Chaw an pe țha vak lo va, kut an thlak lem lo bawk. Mahse, volunteer puakphurh aiin hrehawm zawk niin a sawi.

"Rambuai chu khawchhak lamin an tuar nasa a. Vawi hnih ngawt in halsak tawk te pawh an awm. Keini khawthlang lam chuan kan tuar vak lo. In min halsak lo va, khua an khawm lo bawk," tiin a sawi. An khaw bul lawk km khat velah vai sipaihovin camp an nei a, an khaw tan harsatna an siam ngai lo a ni awm e.

"Khang hun lai chanchin kha lo ziak ila, lehkhabuah lo chhuah ila aw..." a ti vang vang a. Ziak sela a hlut turzia te ka lo sawi luam a. "Mahse, tunah chuan rambuai lai chanchin ziak an awm tawh niin an sawi a..." a ti zui a.

An hun lai leh naupan lai chanchin ka zawt zel a. "Kan naupan lai chuan radio hmuh tur a la awm lo va. Lalin thingremzaithei a nei a, chu chu kan ngaithla țhin," a ti. An hun laia zaithiam a hriat lar ka zawt a, "Siampuii leh Thanțhuami," tiin min chhang. Thanțhuami hi AIR Aizawl-a hla record hmasa bertu kha a ni.

Hlaphuahthiam a hriat lar ka zawt leh a, 'Rokunga leh Vankhama' hming a sawi. Rokunga hla phuah thiam a tihzia hahipin a sawi a, a hlathu te a chham chhuak a, a lunghlui a lêng a ni tih ka hre thei. "Rokunga chu tun thlengin a hlate hi kan la sa ning thei lo va, a thi hma hi a uiawm asin. Kum 1969-ah khan a thi a..." ka ti a, "E... A lo ni maw..." a ti mai. RL Kamlala leh Awithangpa te ka sawi chhuak ve thung a, a hre lar vak lo nain a hre ve ruai ruai a ni awm e.

Tun hnua a lung tilengtu ber ka zawt a. Lo neia lova an riah lai vel a ngaih thu min hrilh, ka hriatthiampui ngei mai. Fiamthu deuhvin, "In ngaihzawng te nen in inlawm țhin em?" tiin ka zawt a, an inlawm țhin thu a sawi a, a sawi thui duh vak lo! Tunlai hun nena a inthlauh tawhzia te a sawi nasa hle a. Ka ngaihtuahnaah 'Pu Rokunga te kha lo piang tlai deuh chu ni sela, khang hla țha tak takte kha a phuah kher lo vang' tih a lo lang a.

Sapho chanchin leh Indopui-II-na chanchin a hriat leh hriat loh ka zawt a. "Kan la naupang em a, kan hre chiang lo," tiin min chhang. Sapho chu a hre riai ruai tho va, sawi zui theih a nei lo. Rumliana ka sawi kai a, a hming chu a lo hre ve a ni awm e.

"Tunlaiah chuan in changkang tawh a. Kan hun lai chanchin pawh chhiar tur tam tak a awm a, keini ai mahin in hre tamin in hre chiang zawk ang," a ti a. "Ka pu, a tawngtute ngeiin in sawi tluka ngaihnawm leh chiang hi a awm lo," tiin ka lo chhang ve bawk a.

Aibawk-ah min chhuksan ta! Ka țhiante bulah, "Kum upa lam an ni a, future an nei tawh mang lo. An khua a har em em a, an chanchin sawipui hian nuam an tiin an hlim em em țhin," ka ti zui a.