18 November 2016

Lungtat par țobul

Khuhhawnna
James Dokhuma chuan ‘lungtat par hun’ chu, “a la rei chin hriat loh, engtikah mah, nakinah,” tiin a hrilhfiah a (Țawng Un Hrilhfiahna; 196). Lungtat hi a par theih loh avangin, a awmzia hi inchhiar zau vak lo leh, tuma hrilh hranpa ngai lovin thil lo thleng ngai lo tur sawina a ni tih kan hre țheuh âwm e.

Țiau chhak Sukteho chanchin
‘Lungtat Par’ tih țawngkam lo chhuahna, Mizo history-a a lan țanna chu Sailo lal Vanhnuailiana leh Sukte lal-in inremna an siam ațangin a ni. Heta Sukte lal hi history ziaktute ziah dan a inang lo thluah a, Rev. Liangkhaia chuan Semthonga niin a ziak a (Mizo Mi Leh Thil Hmingthangte Leh Mizo Sakhua; 17-18), Hrangțhiauva chuan Zapauva niin a ziak a (Mizo History; 367), B. Lalthangliana chuan Zapauva pa Khanțhuama niin a ring thung (Mizo Chanchin; 87).

Sukteho hi Paite chi an ni a, an thlahtu bul ber hi Suktea niin Suktea’n Buanga a hring a, Buanga’n Mangpianga leh Mangkima a hring a, Mangkima’n Khanțhuama a hring a, Khanțhuama’n fa paruk a neiin a naupang ber chu Zapauva a ni. Mizo history-ah hian inrun hmingthang leh rapthlaka an sawi țhin chu Khawnglung Run leh Khuangleng Run a ni. Heta Khuangleng Runtu hi Mualbem khaw lal Zapauva a ni.

Vanhnuailiana’n chhak a nawr
Țiau chhak Mualbem khuaa Zapauva a lal lai vel chuan Sailo lal ropui Vanhnuailiana’n Țiau chhak lam ațanga Mizoram rawn tibuai fotute nêk a duh avangin chhak a nawr a. Mizo Chanchin ziaktu Zatluanga chuan Vanhnuailiana’n Champhai a luh dan chu hetiang hian a ziak:
“Vanhnuailiana hi Lalsavunga fapa upa ber a ni. Chhim leh Hmar indo hnuah Âwnnu-ah a kai a, chuta țang chuan Tualte-ah a kai leh a. Tualte khua hi Vanhnuailiana ropui lai ber tih theih a ni. A khua chu in sang khat an tling a, pasalțha hmingthang Vanapa te, Chawngduma te, Zampuimanga te hi an awm bawk a, an ropui hle mai. Vanhnuailiana chu Tualte ațangin Lungdup-ah a kai a, Lungdup ațang chuan Champhai-ah a kai leh ta a ni."
Zatluanga’n pasalțha hmingthang a ziah lan lohvah Zabiaka te leh Tawkthiala te pawh an tel tih hriat tel a țha awm e. Vanhnuailiana’n chhak nawra Champhai a thlen hnuah hetiang hian hlain a hril zui a:


Champhaia Vai ang ka lal dawn e,
Hrum sawmpui țhuam ang ka do nang e.

Vanhnuailiana leh Suktehovin inremna an siam
Champhai-a Vanhnuailiana a awm tirh hian Sukte lal nen an inbe thiam viau a. Zapauva (hei hi ziah dan a inang lo kan tih tawh kha) hian a upate rawn tirin inremna an siam a ni. Inremna an siam kum tak hi hriat a harsa a, kum 1871-a Khuangleng Run hma a nih avangin, kum 1860-1865 inkar vel a nih a rinawm. He inremna siam hun hi inremna an siamna thu hi ziah dan chi hnih han tarlang ila. Rev. Liangkhaia’n Mizo Mi Leh Thil Hmingthangte Leh Mizo Sakhua-ah hetiang hian a ziak a:
Mualbem lal chuan upa a rawn tir a, ‘Paite leh Sailo chu unau kan ni a, engmah intih lo vang aw... Țha tê têin i awm ang u khai, chhiahhlawh tlante pawh inpek kir leh zelah i ti ang’ tiin remthu a rawn sawi a. Vanhnuailiana leh a upate chuan, ‘Ni e, Run tui a lehluan hma leh, vahmim meiin bân a chen hma chu kan indo lo vang chu’ an lo ti a, lawm takin an haw ta a.
Mizo History ziaktu Hrangțhiauva chuan hetiang hian a ziak ve thung:
Zapauva chuan Vanhnuailiana hnenah chuan a upate a tir a, “Hei, Țiau luiah chhehrawp i rawn thlak a, keiin Run luiah ka thlak bawk a, kan inkarah tumah an awm lo va. Keini chu kan ram a hrehawm si a, ka chhiahhlawhte pawh i hnenah an lo tlan maithei a, țha taka inpek kir zel ni se,” tiin a zuk sawitir a. Vanhnuailiana chuan țha a lo ti a, inremna thuthlung an siam nghal a, “Nang leh kei chu Run tui a lehluan hma leh vahmim meiin bân a chen hma chuan unau angin kan awm dawn nia,” tiin.
Run tui hi a lehluan thei lo hrim hrim a, vahmim mei pawhin engtik lai mahin bân a chen dawn lo tih hriat sa a ni. Chuvangin Zapauva leh Vanhnuailiana te inremna hi engtikah mah țhiah theih tawh loh leh tihchhiat theih loh tihna a ni a; engtikah mah an indo tawh loh tur thu leh, unau anga an awm kumkhua tur thu sawina a ni.

Vanhnuailiana’n Sukteho nena inremna a bawhchhia
Vanhnuailiana leh Sukte lal inremna siamah hian ‘lungtat par’ tak hi ziah a ni lo. Mahse, hemi thu kal zelah ‘lungtat par’ chu a lo lang ta a ni. Champhai-a Vanhnuailiana a awm lai hian, a lal in chu a kâng hlauh mai a; lal in kan lai hi Sukte mikhual an awm lai a ni a. Chumi zana in kâng chu naupang pakhat Liankhama leh a țhiante chuan, “Sukteho hal a ni a, a haltu pawh kan hmu,” an ti a. Upaho lahin, “Sukteho hian do an lak dawnin in an hal țhin,” an lo ti ve kher nen, Vanhnuailiana chuan Sukteho chonaah a ngai ta a ni.

Hei vang hian Vanhnuailiana chuan, “Lentlang thlang lama Sukteho in hmuh apiang that rawh u,” tiin thupek a chhuah a. Hetih lai hi pasalțha tam tak an awm lai leh an inel vanglai a ni a; Vanhnuailiana hi inchhir leh deuh mah se, Zabiaka leh a hote’n Sukteho an lo beih hman avangin a nih tur ang ang a ni ta a, an inremna thu chu an lo bawhchhe ta a ni. Inremna thu an bawhchhiat chhan hi ziah dan hrang hrang a awm a, hei hi tarlang tawh lo mai ila.

Vanhnuailiana chuan palai tirin Zapauva hnenah thupha a chawi a, Zapauva erawh chuan, “Run tui a lehluan ta a, vahmim meiin ban a chen ta a ni maw?” a lo ti thung a. Hei hi K. Zawla thung chuan, Khuangleng Run-a sala tângte tlan dil tura kalte a lo chhànna niin a ziak thung (Hmanlai Mizo Pi Pute Leh An Thlahte Chanchin; 130).

Khuangleng Run
Khuangleng run laia an lal chu Thawmvunga (Vanhnuailiana unaupa) fapa Thanhranga a ni. Kum 1871 kum tir khan Thanhranga leh Lalburha (Vanhnuailiana fapa) chuan Tuirial dunga vaiho run turin an kal a.  An khaw mipaho zawng zawng an chhuak vek tihah Sukte lal Zapauva leh a hote chuan Khuangleng an lo rûn a, khua an hal a. Mi tam tak an that a, mi 200 chuang salah an hruai bawk. Sala an man zingah lalnu Dari leh a fanu Banchhingpuii an tel nghe nghe.

Hemi hnu hian Thanhranga hian mi tâng kan tur leh tlan dil turin Pamenga leh a țhiante a tir a. Zapauva chuan Vanhnuailiana nena thuthlung an siam chu bawhchhiat a ni tih a hriat avangin a thinur hle a, hetiang hian a lo chhang niin K. Zawla chuan Hmanlai Mizo Pi Pute Leh An Thlahte Chanchin-ah a ziak a ni.

“Pameng, Guntui a lehluan ta hi maw? Lalburhte suangtatin nah nei ta hi maw? (Pameng, Runtui a lehluan ta maw? Lalburha te lungtatin hnah a nei ta a ni maw? tihna a ni)” tiin. Hei hi Lungtat par (lungtat hnah) lo lan țanna chu niin a lang. Ziaktu dangte’n ‘lungtat’ chungchang hi inremna an neihah ziak tel lo mah se, Zapauva’n a lo chhanna ațangin ‘lungtat par’ chu an lo chham tel ngei a nih a rinawm.

Khuangleng run hnu hian Sailo lalte leh Sukteho chu nasa takin an indo zui zel a, kum 1872-ah phei chuan an inrûn nasa hle. British sawrkar awpna hnuaia an awm hma chuan Sailoho hi Țiau ral Pawi leh Sukteho nena indo reng renga khawsa niin C. Lianthanga chuan a ziak nghe nghe a ni (Hmanlai Mizo Nun; 306).

Khuangleng run ațanga kum 144 zet a liam hnuah November ni 25, 2015 khan Khuangleng runnaa tel Laitui khua leh Khuangleng khua chuan Pathian hnena ngaihdam dilna leh lawmthu sawina chu Khuangleng-ah an hmangho a nih kha.

Photo Credit here

Mizo poetry-ah ‘Lungtat Par’
Mizo history hrang hranga kan hmuh danin ‘lungtat par’ hi kum zabi 19-naah hman țan a ni tih kan hre thei ta a. Kum zabi 20-na chawhma lamah Mizo poetry-ah hmun a rawn luah nghal a ni. Mizo novel hmasa ber ‘Hawilopari’ ziaktu L. Biakliana (1918-1941) chuan a nu Ngurchhuani a ngaihna hla (poetry) Chun Nu a phuah a. He poetry-ah hian ‘lungtat par’ hi vawi 5 ngawt a hmang a ni. A poetry i han dah reng reng teh ang.

              CHUN-NU
Run thim ruai kan lawina, dairial a chang,
Laitual nuam kan lênna, lumtu an mang.
Chûn-nu nang tel lo chuan, laitual kan par mawi hian,
Bah lai ka nemlai puan iangin, a chul zo ta.
Khuavel i țhen nite ka hau dawn e,
Min țawngțaisaknate ka’n dâwn zel a.
Thlân lungngaihthlak pana i ruang liam tur,
Lunglai a cham fana i haw hun tur.
‘Khaw nge, ka chûn lungduh’ tiin ka țap,
‘Bawihte, lungngai suh’ tiin min khap.
I lo haw hun tur ni kan zawh châng chuan,
‘Lungtat-parah’ an ti, chu chuan min muan.
Zinga ni chhuak chhiarin kan lungtat kha,
Beiseina bo lovin ka thlir fo va.
Aw, Lungtat, par thuai la ka chûn riang tê,
Kan rûn lo lawi leh la lawmna thleng se.
Lungtat par hun tur ka dawn fo țhin.
Chûn-nu lo haw hun tur ka thlir fo țhin.
Lungtat a par ngai lo’ng chatuan thlengin,
Chûn-nu haw hek lo’ng khuavelah hian.
Chûn-nu ka ngai thiam ta, i chênna ram nuam kha,
Ka rawn pan ve hun chuan, aw, min lo hmuak ang che.

Lungtat Par leh Țriau Trackx
Tun hnaia band lar tak, Champhai behchhan Triau Trackx chuan ‘Lungtat Par’ an tichhuak thar a, hei hi a lar hle a, sawiseltu tam tak an awm bawk. An music video siam chu November ni 4, 2016 khan official-in youtube-ah an upload a, he thu ziah lai (18th Nov. 2016; 12:23am) thlengin viewers 1,49,887 an awm tawh. Like 2874, dislike 118 leh comment 328 a awm bawk. Hemi hma October ni 31, 2016 khan a audio leh lyric chauhvin mi dangin an lo upload tawh a, hei phei chu viewers 1,58,346 an awm tawh a, like 2567, dislike 98 leh comment 328 tho a awm bawk.

Internet lama Mizo hla (mp3) share-na hmunpui Zoland-ah chuan November ni 2, 2016 khan download theih tura dah a ni a, ni 15 chhung lekin vawi 60,527 ngawt download a ni hman zu nia!

Khaikhawmna
Triau Trackx hla ‘Lungtat Par’ a lar em em a, sawisel pawh a tawk nasa a. Mi tam takin ‘hla thu an hmang dik lo’ tiin an dem a, ‘lungtat par’ tih țawngkam lo chhuahna thlengin an ngaihven phah a. Chuvangin theihtawp chhuahin he thu hi ka ziak ta a ni.

Țawng duh fir leh duh khirh tam tak hian tunlai țawng tluang pangngai lutuk hmanga hla phuah hi an ngaithei lo fo va. Triau Trackx phei chuan an hla dangah ‘lunglohtui pawn lunglen a hnem lo’ tih thu an hman tawh avangin sawisel an lo hlawh tawh a, tunah ‘lungtat par’ hmangin sawisel an hlawh leh ta a, an tan erawh hla tilartu a nih avangin malsawmna zel ni berin a lang.

Triau Trackx hian ‘lungtat par’ hi an hman dik loh ka hre lo; an hmang dik em em zawk a ni. Lungtat par lo chhuahna bul te, L. Biakliana poetry kan tarlan taka lungtat par a hmanna leh a hman dan te ngun taka thlir chuan, controversial lutuk (hla tihlarna țha lutuk!) tur tih chiang sa, a sawi tum fiah leh chiang em em si, dik lo ni hauh si lova an rawn phuah chhuak thei hi he hla phuahtu themthiamzia tilangtu a ni.

Music video hmuhnawm leh mit titlai tak min hmuhtirtu Triau Trackx-te hi tun țum chu ka fak ve e.

Khawngaih takin he thuziak hi hmun dangah min thawn darhsak lo turin ka ngên a che u. I mamawh a nih chuan min rawn contact mai rawh. —T.S. Khupchong